Ár bala bilýi tıis qaýipsizdik jaıly 9 ereje
Bala eseıgen saıyn óz betinshe júrýge qumar bolady. Al ata-analardyń mindeti — balany órt kezinde, nemese kúmándi adamdarmen kezdesý sııaqty qaýipti jaǵdaılarda ózin qalaı ustaýy kerek jáne ne isteýi kerek ekenin túsindirip, úıretý. Balalar psıhology jáne psıhoterapevti Olga Pyhova qarapaıym erejelerdi avtomatty túrde jasaıtyn deńgeıge jetkizýdi nasıhattaıdy.
1. Balany qorqytpańyz
Oǵan «bir bala ormanda joǵalyp ketipti» degen sııaqty qorqynyshty áńgimeler aıtpańyz. Qorqynysh balany úreılendirip, áreket etýge shekteıdi jáne bárin baqylaýda ustaýǵa beıimdeıdi. Bul áńgimeler oǵan qaýiptiń aldyn qalaı alý kerek ekenin nemese qıyn jaǵdaıda ne isteý kerek ekenin úırete me? Árıne, joq.
2. Balaǵa álem árqıly ekenin aıtyńyz
Álemde zulymdyq ta, meıirimdilik te bar ekenin aıtyńyz. Keıbir adamdar ekijúzdi bolatynyn da túsindirińiz. Kámpıt berip, meıirimdi kórinetin aǵa shyn máninde zulym bolyp shyǵýy múmkin. Al ashanada ústińe kompot tógip alǵan bala – ómirlik dosyńa aınalýy múmkin. Mundaı áńgimeler kem degende balaǵa barynsha qyraǵy bolýǵa ári durys oılaýǵa kómektesedi.
3. Erejelerdi jattaýdy barynsha qyzyqty etińiz
Kóp jaǵdaıda balalar ne isteýge bolmaıtynyn biledi, biraq ony qalaı istemeý keregin bile bermeıdi. Qaýipti jaǵdaıǵa qalǵan bala abdyrap qalmas úshin naqty erejelerdi bilýi kerek. Olardy qurastyrǵanda naqty bir isterge ekpin qoıyńyz.
Mektep jasyna deıingi balalarǵa oıyn túrinde úıretse tez qaǵyp alady. Mysaly, órt sóndirýshi, polıtseı jáne t.b. bolyp oınaý.
Odan úlkenirek balalarǵa «Qaýipsizdik sabaqtary» qyzyq bolady. Onda arnaıy plakattardy oqyp qana qoımaı, vıdeoǵa túsirilgen keısterdi de sheshýge bolady (bul balalarǵa óte unaıdy). Oqýshylar qatelerdi qýana tabady jáne áreket etý erejelerin jaqsy meńgeredi.
10 jastan úlken balalarǵa qaýipti jaǵdaılardy týdyryp, keıin sony talqylaýǵa bolady. Jalpy kez kelgen jastaǵy balalar qaýipsizdik sharalary men erejeleri jaıly mýltfılmderdi kórgendi unatady.
4. Naqty jaǵdaılardy taldańyz
Eger órt bolsa
Ne jaǵdaı bolmasyn, shyǵatyn jer tabý. Kez kelgen ǵımaratqa kirgende balanyń nazaryn Evakýatsııa jospary qaıda ilinip turǵanyna aýdartyńyz, karta boıynsha jón tabýdy úıretińiz. Sýǵa malynǵan mata (oramal, jeń, bet oramal) tútinge ýlanyp qalmaı, demalýǵa múmkindik beredi. Tútindeý kezinde júresinen otyryp júrý nemese edende jorǵalap júrý kerek, sebebi tómen jaqta tútin azyraq. Órt kezinde kıim-zattardy tastap, tek baspaldaqpen túsý qajet. Bárinen ómir qymbat!
Balany bógde adam alyp ketpekshi
Bógde adam balany aldap alyp ketetin kóptegen rolıkter ata-analardy qatty qorqytady. Al balalarǵa bári qyzyq. Balańyz bir jaqqa barmas buryn mindetti túrde sizge eskertýi kerek ekenin úıretińiz. Ózińiz de muqııat bolyńyz. Balanyń qaýipsizdigine, ásirese mektepke deıingi balalardyń qaýipsizdigine siz jaýap beresiz. Eger balańyzdy bireý alyp ketpek bolsa, janyna jaqyndap, máseleniń anyq-qanyǵyn anyqtańyz.
Bala qajet kezde «joq» dep aıtýǵa daǵdylansa tipti jaqsy. Bógde adamdardyń qandaı áreketteri (mysaly, halyq kóp jınalǵan jerden ketýdi suraýy, kóndirmek bolýy) kúmán týdyrýy kerek ekenin aıtyńyz. Jetiden asqan balalarǵa kiltsóz aıtýdy úıretińiz, eger kezdesý orny ózgerse habarlasýdy úıretińiz.
Bala lıfte turyp qalsa
Apat kezinde dıspetcherge qalaı habarlasý keregin aıtyńyz. Oınap habarlasýǵa bolmaıtynyn túsindirińiz, sebebi shynymen apat bolǵanda dıspetcher kómekke asyqpaýy múmkin. Eger kómek qoly keshigip jatsa, syrtqy kıimdi sheshý qajet, lıft kabınasynda ystyqtap, aýa jetispeı ketýi múmkin. Kıimdi jerge tósep, otyrýǵa da bolady, siz bul úshin uryspaıtynyńyzdy aıtyńyz. Osylaısha bala kómek kútip otyryp kúshin sarpymaıdy jáne lıft qozǵala bastasa qaýipsizdikte bolady.
Abaılańyz – ıtter!
Jabaıy ıtterdiń adamǵa tap berýi jıi kezdesedi. Qaýiptiń aldyn alý úshin balańyzǵa qarańǵy jerlerdi, tastandy úılerdi aınalyp júrýge úıretińiz. Eger ony ıtter qorshap alǵan bolsa, qatyp turyp qalý mańyzdy ekenin aıtyńyz. Arpyldap turǵan ıt óz shekarasynda bógde adamdardy kórgenine yzaly ekenin aıtady. Odan qashyp ketýge bolmaıdy. Barlyq is-áreketter baısaldy jáne baıaý bolýy kerek. It qaýyp alsa eresekterge aıtý qajet.
5. Balańyzǵa kómek suraýdy úıretińiz
Bala baqshada, mektepte, qosymsha sabaqtarda, metroda, kóshede kimnen kómek suraý kerek ekenin aldyn ala aıtyp qoıyńyz. Balańyzǵa eń aldymen formadaǵy qyzmetkerlerdi – polıtseılerdi, órt sóndirýshilerdi, dárigerlerdi, dúken men aEroport qyzmetkerlerin izdeý keregin aıtyńyz.
6. Úıińizdiń kireberisine baılanys telefondaryn ilip qoıyńyz
Anasynyń, ákesiniń, kórshilerdiń, basqa da týǵan-týystardyń, jedel qyzmet telefondaryn jazyp qoıyńyz. Bala nómirlerdi jatqa bilse tipti jaqsy. Bul tizimdi úıdiń basqa jerlerine jazyp qoıýǵa da bolady, jazý ústeliniń astyna, dárethanaǵa. Balańyzdyń uıaly telefony árdaıym qýattaýly bolǵanyn qadaǵalańyz.
7. Onyń daıyndyǵyn tekserińiz
Qandaı da bir keleńsiz jaǵdaıda jedel qyzmet operatoryna ol óziniń aty-jónin, turǵylyqty meken-jaıyn (qaı jerde tursa, sol jerdiń meken jaıyn), janyndaǵy úlkenderdi, bolǵan jaǵdaıdy túsindire alýy tıis.
8. Balanyń fızıkalyq múmkindikterin nyǵaıtyńyz
Jaqsy fızıkalyq daıyndyq — tez júgirý, órmeleı alýy, sekire alýy jáne t.b. — shyn máninde ómirin saqtap qala alady. Sebebi keıbir jaǵdaılarda júgirý mańyzdy (mysaly, eger bireý ursa nemese órt bastalsa), al basqa jaǵdaılarda bir orynda turý (eger adasyp qalsa nemese ıtter tap berse) mańyzdy.
9. Ózińizden bastańyz
Ádetten tys jaǵdaılarda mıyńdy iske qosyp, áreket etýge, kómek suraýǵa jáne qabyldaýǵa daıyn ekenińizdi kórsetińiz. Ata-ananyń mindeti — balany álemnen qorǵaý emes, álemde ómir súrýge úıretý. Ózińizdi jáne balalaryńyzdy qorǵańyz!
