Amantaı TOIShYBAIULY: QAZAQ TARIHYNDAǴY ISLAM (qysqasha sholý)
Qazaqstannyń tarıhy men mádenıeti kóp ǵasyrlar boıy ıslam dinimen baılanysa damyp keledi. Islam dini qazaq halqynyń ózindik rýhanııaty men mádenıetiniń qalyptasýyndaǵy negizgi qaınarlardyń biri.
Ortalyq Azııa men Qazaqstanǵa ıslamnyń enýi VII-VIII ǵasyrlarǵa jatqyzylady. Alǵashqy arab-din taratýshylary 670 jyldardan bastap qazaq jerine kele bastaǵan. Tarıhshylar VIII ǵasyr basynda Ortalyq Azııada mıssıonerlik qozǵalys jandanǵan dep kóredi.
Islamnyń túbegeıli ornyǵýyna VIIIǵasyr ortasynda, ıaǵnı 751 jyly Taraz qalasynyń mańyndaǵy arab áskerbasy Zııad ıbn Salıh pen qytaı qolbasshysy Gao Sıanchjı arasynda birneshe kúnge sozylǵan Atlah shaıqasynda arabtardyń jeńiske jetýi aıtarlyqtaı yqpalyn tıgizgen eken. Qytaı áskeri kúıreı jeńilip, Jetisý men Shyǵys Túrkistan azat etiledi. Arab áskeriniń bul jeńisi Orta Azııa jerinde ıslam dini men mádenıetiniń ornyǵyp qalyptasýynyń bastýy bolypty.
***
Qazirgi ýaqyttaǵy Qazaqstan jerine ıslamnyń taralýy birneshe ǵasyrlarǵa sozyldy. Bastapqyda jańa din ońtústik óńirlerge ene bastady. X ǵasyr aıaǵyna qaraı ıslam Jetisý men Syrdarııadaǵy otyryqshy halyqtyń basty dinine aınaldy. X ǵasyr basynda musylmandyqty Qarahan áýleti bıliginiń negizin qalaýshy Satuq qabyldaıdy, al onyń uly Boǵra-han Harun Musa 960jyly Islamdy memlekettik din dep jarııalaıdy.
Bul aımaq ár-túrli dinderdiń toǵysqan jeri bolǵandyǵyna qaramastan ıslam dinin taratý beıbit túrde júrip jatty. Uly Jibek joly kópshilik dinder, solardyń ishinde hrıstıandyq-nestorıandyq, býddızm, zarostrızm dinderi úshin qolaıly aımaq boldy. Dalaly óńirde turatyn túrki halqy táńirshildikti ustandy. Turǵylyqty halyq arasyna ıslam esh zorlyq-zombylyqsyz beıbit jolmen taraldy.
***
Islam dini Qazaq ultynyń búgingi dástúrli mádenıettiń damýyna aıtarlyqtaı áser etti. Orat Azııada ıslam ilimi ıgi isterdiń júzege asýy arqyly nyǵaıa tústi.
Orta Azııalyq musylman ǵylymy men mádenıetiniń damýyna ortaǵasyrlyq shyǵys mádenıeti tyń serpin berdi. Ál-Farabı, Júsip Balasaǵun, Mahmud Qashǵarı jáne Muhammed Haıdar Dýlatı atty uly oıshyldar ǵylym men fılosofııanyń kórnekti ókilderine aınaldy.
Ońtústik Qazaqstandaǵy kóshpendi túrki halqynyń arasynda ıslamdy taratýda Iasaýııa tarıqatynyń negizin qalaýshy Qoja Ahmet Iasaýı zor úles qosty. Ámir Temirdiń Iasaýıge degen qurmetiniń belgisi retinde XIV-XV ǵasyrlarda turǵyzǵan Qoja Ahmet Iasaýı kesenesi qazirgi tańda tek Qazaqstandaǵy iri musylmandyq sáýlet eskertkishi ǵana emes, sonymen qatar, álemdik ozyq úlgilerdiń biri bolyp sanalady.
***
XIII-XIV ǵasyrlarda Ortalyq Azııa men Qazaqstan jerlerine baǵyttalǵan monǵol shapqynshylyqtary men olardyń dástúrli dinı senimderin ustanatyn taıpalarynyń (monǵol jáne túrki) qonystana bastaýy saldarynan ıslamnyń taralýy biraz ýaqytqa deıin báseńdedi. Osy shapqynshylyqtar kezinde kóptegen qalalar joıyldy, ǵylym men mádenıet ortalyqtary tonaldy, meshit pen medreseler qıratyldy. Uly Jibek jolyndaǵy saýda-sattyqqa aýqymdy zııan keltirildi.
Alaıda, ýaqyt óte kele qaıta órkendeý bastaldy. Monǵol basqynshylary men el bıleýshileri ıslam dini men túrki tilin qabyldaı bastaıdy. Bul jaǵdaı ortaǵasyrlarda ıslam dininiń kóshpeli dala óńirine qaıta taralýyna keń yqpal etip, basqa da buqara halyq toptaryn ózine tartýǵa múmkindik berdi.
XIII ǵasyrdyń sońynda Islam dini Shyńǵyshan ımperııasynan bólinip shyqqan Altyn Ordada resmı din dárejesine kóterildi. Berke han basqarǵan kezdegi, musylman tarıhynda úlken saıası mańyzdylyqtyń dáleli bolǵan. Onda ıslam basymdylyq jaǵynan kórindi, jergilikti mádenıet musylman tańbasyna anyq ıe boldy, al baqsylar men lamalar (býdda dininiń sopylary) qýǵynǵa ushyrady. Árbir altynordalyq han óziniń túrkishe qoıylǵan atynan basqa, arab esimin alyp júrdi. Tıyndarǵa qarap aıtsaq, Jánibek Sultan Jalal Ad-Dın Mahmud, Berdibek - Sultan Muhammed, Toqtamys - Sultan Násir Ad-Dın, t.b. dep atalyp júrgen.
Al XIV ǵasyrdyń basynda Altyn Ordada ıslam memlekettik din jarııalanyp, hanafı mazhaby basty aǵymǵa aınaldy. Altyn Orda handary ıslam dinin qabyldap ony memlekettiń múddesinde ustandy, al bul tikeleı Qazaq handyǵyna da qatysty, óıtkeni, Qazaq eli sol Altyn Orda, Aq Ordalardyń murageri.
***
Monǵol bıleýshileri ózderiniń dinı senimderin musylmandarǵa kúshtemeı, dinı tózimdilik tanytty. Altyn Ordanyń hany Berke (1255-1266) jáne basqa da handardyń (Ózbek, Túdemónh) musylmandyqty qabyldaýymen ıslamnyń orny nyǵaıa tústi. Mysalǵa, Ózbek han tusynda (1312-1342 jj.) Altyn ordanyń astanasynda 13 meshit qyzmet etip, hannyń ózi kúnine 5 ýaqyt namaz oqyǵan. Ózbek han bılikke kelisimen ıslam dinin memlekettik dárejege kóterdi. Ózbek sultandy bılikke ákelgenderdiń arasynda Altyn Ordalyq musylman qaýymynyń kórnekti basshylary Qutlyq Temir ámir, onyń baýyrlary Saraı Temir, Muhammed Qoja sondaı-aq musylman dinbasylary bolǵan. Ózbek ıslam dinin taqqa otyrǵan soń qabyldaǵan, jáne keıin ózine Sultan Muhammed degen jańa esimdi alǵan eken
Ózbek han bılikke kelisimen óz ulysynda ıslamdaný úderisin tez ári qysqa ýaqyt ishinde júrgizýge tyrysty. Eki jyldan keıin Mysyr sultany Málik án Násırge jazǵan hatynda Ózbek óziniń ulysynda kápirlerdiń az qalǵandyǵyn aıtady. Óbek han tusynda Deshti Qypshaq «Allaǵa tabynǵan elge aınaldy» - dep jazady tarıhshylar. Osynyń nátıjesinde ulan-ǵaıyr aýmaqtaǵy túrik, mońǵol, ıran tektes Etnostardyń ıslamdaný úderisi bastaldy. Keıin olardyń negizinde túrki Etnostary - qazaq, ózbek, ázirbaıjan, tatar, noǵaı, túrikmen, bashqurt, qyrǵyz t.b. qalyptasty. Iaǵnı, Ózbek hannyń basty eńbegi Altyn Ordany kúsheıtip qana qoımaı sondaı-aq ıslam dininiń eýrazııanyń dalalyq aımaqtarynda keń taralyp, jahandyq dinge aınalýyna yqpal jasaýynda dep bilemiz.
***
Islam XV ǵasyrda Jánibek pen Kereı negizin qalaǵan Qazaq handyǵynyń tusynda da Islam dini joǵarǵy handyq bıliktiń nyǵaıýy men túrli qazaq taıpalarynyń bir Etnıkalyq qaýymǵa birgiýne yqpal etken ıdeologııalyq faktorlardyń biri boldy. Qazaq handyǵynyń halqy ıslamnyń súnnıttik baǵytynyń hanafı mázhabyn ustandy, alaıda qoǵamdyq jáne jeke ómirde ıslamnyń táńirshildik pen shamanızmniń Elementterimen ózine tán úılesimi paıda boldy.
XV –XX ǵasyrǵa deıin Qazaq memleketi musylmandyq quqyqtyq normalaryna júgindi. Barlyq qazaq handary Kereı men Jánibekten bastap eń sońǵy qazaq hany Kenesary ózderiniń sharıǵatqa júginetindikterin atap ketken.
Qasym han men Esim han qabyldaǵan kóshpeli memlekettiń dala zańdaryna sharıǵattyń úlken áseri boldy. Táýke hannyń «Jeti Jarǵy» zańdar kodeksin qabyldaýy ıslamdy qoǵamdyq ómir men zańdyq tájirıbede qoldanýda aıtarlyqtaı úlken qadam boldy. Osy qujatta kórsetilgen ákimshilik, qylmys jáne azamattyq quqyq normalary aıtarlyqtaı dárejede sharıǵatqa júgingen. Bul zańda memlekettiń ıslam dinine qoldaýyn moıyndaıdy. Mysalǵa, «Qudaıǵa til tıgizgen adamnyń kúnási jeti kýáger arqyly dáleldense, ony tas atyp jazalý qajet»; «Egerde bireý hrıstıan dinin qabyldasa, jaqyndary onyń barlyq múlikterin ıemdenedi».
XVI-XVII ǵǵ. Qazaqstanda ıslamnyń jaıylýyna qazaq halqynyń orta azııalaq halyqtary men Edil tatarlarymen tyǵyz Ekonomıkalyq, mádenı baılanystary yqpal etti. Islam dininiń ýaǵyzdaryn Buhar, Samarqand, Tashkent, Hıýa, Túrkistannan kelgen ýaǵyzshylary tarata bastady.
Qazaq handyǵy dáýirindegi ıslam dini ústem bolyp, memlekettik dárejede saqtalyp keldi. Tarıhshy Fazlallah ıbn Rýzbıhan Isfahanı qazaqtardyń bıleýshi toptary jóninde: «Olar quran oqıdy, namazǵa jyǵylady, óz balalaryn mektepke beredi», – dep jazady.
Bilim ordalarynyń biri Otyrar bolǵan. Arheologııalyq zertteýler barysynda Otyrarda Qazaq dáýirine jatatyn eki meshittiń orny tabylǵan.
***
Táýelsiz Qazaqstan tarıhyna júginsek ıslamdyq ınstıtýttardyń yqpalynyń artqanyn baıqamyz. Qazaqstanda musylmandar jamaǵatynyń qatary kúnen-kúnge artýda, olardyń arasynda jastar kóp. Ortasha jáne joǵarǵy dinı bilim alatyn adamdar sany kóbeıýde. Mekkege qajylyqqa baratyn qazaqstandaqtar sany ósýde. Meshitter sany 1991 jyly 68-70 ǵana bolsa, 2000 jyldardyń basynda 1500 boldy, al 2014 jyly ıslam birlestikteriniń sany 2389-ǵa jetti.
Meshitter men tarıhı-mádenı eskertkishter qalpyna keltirilip, jóndeýlerden ótti; jańa ǵıbadat ǵımarattary men medreseler turǵyzyldy.
2023 jylǵy esep boıynsha elimizde jalpy 2854 meshit, 357 namazhana jumys istep tur. Onyń 21-i ortalyq, ókildik meshitteri, 406-sy qalalyq meshit, 165-i aýdandyq meshit, 2262-si aýyldyq meshit.
2001 jyly «Nur-Múbarak» Qazaqstan-Mysyr Islam ýnıversıteti ashyldy. Bul biliktiligi joǵary ımamdardy, ıslamtanýshylardy jáne arab tili muǵalimderin daıyndaıtyn alǵashqy ıslamı ýnıversıtet. Sonymen qatar, qazirgi ýaqytta elimizde 11 mederese jumys isteýde.
Búgingi tańda Qazaqstanda 4340 ımam QMDB júıesinde jumys isteıdi. Onyń ishinde joǵary bilimdi - 901 adam (21%), orta bilimdi - 911 adam (21%) jáne 2528 adam (58%) - dinı saýattylyq kýrsyn aıaqtaǵan. Osyny eskere otyryp, ımamdardyń bilimderin jetildirý úshin 2016 jyly 2020-shy jylǵa deıin QMDB-nyń dinı bilim berý tujyrymdamasy qabyldandy.
2005 jyly elimizdegi eń iri meshitterdiń biri «Nur-Astana» meshiti turǵyzyldy. Sondaı-aq 2012 jyly Astana qalasynda bir mezgilde 5 myń adamǵa deıin, al musylman merekelerinde 10 myń adamǵa deıin namaz oqı alatyn «Áziret Sultan» meshiti boı kóterdi. 2023 jyly Elordada bir ýaqytta 30-35 myń adam namaz oqýǵa múmkindigi bar Respýblıkanyń Bas meshiti ashylyp, jańa leppen ımandylyq qyzmetin bastady.
2024 jyldyń basynda Túrkistan qalasynda ımamdardyń bilimin jetildirýge arnalǵan Islam ınstıtýty ashyldýda.
2006 jyldan Qazaqstanda musylmandardyń meıramy Qurban aıttyń birinshi kúni «demalys kúni» dep jarııalandy.
Qazaqstan 50-den astam musylman memleketterin biriktiretin Islam Yntymaqtastyǵy Uıymynyń múshesi.
Osynyń barlyǵy qazaq eliniń ımamdary óz bilimderin jetildirip, Qazaqstanymyzdaǵy dinı jaǵdaıdy turaqtandyrýǵa, onyń bolashaq gúldenýine úles qossyn degen maqsat.
Qazaqstan qoǵamynyń mádenı jáne áleýmettik ómirinde ıslam dininiń alatyn orny erekshe, sondaı-aq ózindik rýhanııatynyń ajyratylmas bóligi bolyp tabylady.
Amantaı TOIShYBAIULY
