ALLANYŃ QULY BOLǴAN, ADAMDARDYŃ MYRZASY BOLADY
Jaratylys zańdylyǵynan esh nárse tysqary shyǵa almaıdy. Qansha ǵasyrlar ótti kúnniń batyp, tańnyń atýyn, qys kelip, jazdyń ketýin eshkim ózgerte alǵan emes. Sebebi, bul qubylystar bekitilgen, zamannyń aqyry bolǵansha ózgermeıtin erejeler. Mine, sol sııaqty óte ulyq ta, keremet bolǵan adam balasynyń jaratylysynyń ózindik erejeleri men bastaýlary bar. Adam balasy ol erejelerdi saqtamaı, óziniń ómir súrý prıntsıpterinen taıǵan kezde, haıýannyń da is-áreketine uqsamaıtyn qylyqtarǵa barady. Munymen, adam balasy ózinde erki degen qasıeti joq «robot» dep aıtpaımyz. Adam balasy óziniń jan dúnıesine ulylyq pen mahabbatty, qabilet pen aqyldy, kórkem minez ben kishipeıildilikti, sezimtaldyq pen sabyrlyqty, jaqsyny tez úırengish, jamannan jırengish sekildi qasıetterdi ornatqan memleket bolýy kerek.
Adam balasy ómirge kelgennen keıin, eń birinshi mindeti bul ómirdi adam bolyp súrýi. Adamnyń sansyz jaratylystar ishinde erekshe jaratylys ekenine esh daý joq. Demek, bul erekshe bolǵan jaratylystyń ómir súrý joly da erekshe bolýy kerek. Quranda Jaratqan: «Biz adam balasyn qurmetti ettik, qurlyq pen sýda ony alyp júrdik, oǵan jaqsy nárselerdi rızyq ettik jáne ony kóp jaratylysymyzdan artyq kórdik» («Isra» súresi, 70-aıat) dep aıtady. Taǵy bir aıattarda bul jer betindegi jaratylystyń bári osy adamzatqa paıdalanýǵa berilgeni jazylady. Shyndyǵynda, bir sátke oılanyp qarasań, tehnologııa men tolassyz damý ǵasyrynda adam balasy eń bıik bolǵan aspannan bastap, muhıttar tuńǵıyǵyna deıin meńgerip, paıdalana bastady. Biz búkil álemdi aqtaryp qansha izdesek te, beınesi adam keıpi sekildi keremet jaratylys taba almaımyz. Jaratýshy Alla «Tın» súresinde: «Adam balasyn eń kórkem beınede jarattyq» («Tın» súresi, 4-aıat) deıdi. Alla sóziniń rastyǵyn, adam tabıǵatynyń keremettigi men ulylyǵyn onyń keskinine, beınesine, múshelerine, qasıeti men qabiletine qarap bilsek bolady. Biraq, adam balasy qansha uly bolǵanymen, Jaratqan aldynda ol – qul, baǵynýshy, ámirinen shyqpaıtyn bir oryndaýshy ǵana. Iıa, bir Jaratqannyń ǵana quly, basqanyń emes.
Kezinde bizdiń qoǵam Allany moıyndamaı, dindi kináláp jaman pikirde bolyp keldi ǵoı. Biraq, sol kezde bizdiń qoǵam KPSS-tiń quly bolǵanyna asa mán bermegen eken. Pende Alla taǵalanyń qulshylyǵynan shyqqan mezette, basqa bir ózi sekildi jaratylystyń bıligine, qulshylyǵyna, yryǵyna kireri tabıǵı jáıt. Ómirdiń zańdylyqtarynyń bárin materııalyq kózqaraspen túsinetinder, materııanyń quly bolady. Qazirgi ýaqytta keń taraǵan «aqsha bolsa bári bolady» degen túsinik te, adamzatty aqshanyń quly bolýǵa jetelep jatyr. Sebebi, aqsha úshin aqty da, qarany da oryndaǵan pende, sol aqshaǵa qul bolmaǵanda kim boldy? Munymen pende bostandyqta, erkin samǵap júrgen qanattaryn óz qolymen baılaıdy. Eshkimge baǵynbaımyn degen pendeniń ózi, nuqsany árdaıym birge júretin aqylparasatynyń quly men qurbanyna aınalady. Demek, naǵyz erkindikte, shynaıy bostandyqta, sheksiz táýelsizdik ıesi bolǵan adam – ol jalǵyz Jaratýshyǵa ǵana qul bolǵan adam. Jalǵyz Allanyń múlki ári qyzmetshisi bolǵan adam. Ózin bir tamshy sýdan jaratyp, osyndaı keremet keıipke keltirgen Jaratýshyǵa qalaı ǵana qyzmetshi bolmasqa. Ana qursaǵynan bastap qabirdiń esigine deıin adamǵa beriletin rızyqtyń jolyn qandaı keremet rettegen. Adam balasyna bergen syıyna qarap, pikir qylsań, oǵan degen Allanyń sheksiz meıirimin sezesiń. Al biz bolsaq, jaratylys bolǵan mylqaý tabıǵatty Jaratqanǵa teńep keldik.
Alla taǵala adam balasyn jaratyp qana qoıa salmaı, meıirimdiligi sonshalyqty, ómir súrý zańyn da syzyp bergen. Mine osy zańdy biz búgingi kúnge deıin «din» dep atap kelemiz. Qandaı ǵasyrda, qaı qoǵamda bolsa da ómirdiń barlyq salasynda dinniń áseri, atqarǵan róli úlken. Jaratqanǵa sený adamnyń bolmysyna qalyptasqan, sińgen sezim. Keńestik dáýirde Jaratýshyny qansha joqqa shyǵarǵanymyzben, bul sezim qazaqtyń árbiriniń tula boıynda tynys ala almaı tunshyǵyp jatty. Keńes úkimetiniń bir ǵasyr da ómir súre almaı quldyraýyna osy qateligi úlken sebep boldy. Adam jaratylysy men bolmysynyń tabıǵatyna qarsy kúresý – muhıttan kelip, jaǵalaýdy soǵyp jatqan alyp tolqynǵa qarsy turýmen teń áreket sekildi.
Birinshi Alla Jaratqan, ekinshi táýelsizdigimizdiń arqasynda qundylyqtarymyzdyń kópshiligin qaıta jańarta bastadyq. Sol qundylyqtarymyzdyń basy dinimizge qaıta bet burdyq. Biraq osy qundylyǵymyzdy qazirge deıin durys úırene almaı, sonymen birge durys ustana almaı kelemiz. Bilimsizdik basym ba deımin. Tereń bilmeı, meńgermeı turyp shapqylap ketip jatqandaımyz. Quranda aıtylǵandaı, din – ǵylym men bilim ǵoı. Dindi oqý, úırený kerek.
Islamdy durys ustanǵan adam qoǵamda qaı jaǵynan bolsa da eń úlgili azamat. Basqa jurt musylman, dindar adamǵa qaraǵan kezde men de solaı bolsam eken dep tileıtin bolýy kerek. Alla Jaratqan Quran Karımde musylmandarǵa: «Sender adamdar úshin eń qaıyrly halyq bolyp shyǵarylǵansyńdar, jaqsylyqqa buıyrasyńdar, jamandyqtan qaıtarasyńdar jáne Allaǵa senesińder» («Álı Imran» súresi, 110-aıat) deıdi. Demek, musylman halqy barlyq jaǵynan abzal, alda júretin qaýym. Jaqsylyqqa túrtki, jamandyqqa júgen bolatyn el. Ádeptilik, adamgershilik, kisilik sekildi qoǵamdyq qasıetterde basqa halyqtar musylmandardan ǵıbrat alýy kerek. Tarıhta musylmandar ózderiniń kórkem minezi arqyly Malaızııa, Indonezııa jáne Afrıkanyń batysyndaǵy kóptegen elderdiń Islamǵa kirip, aqıqat jolyna túsýine sebebshi bolǵany belgili.
Sonymen birge musylmandar bilim men ǵylymda ózinen eshkimdi ozdyrmaıtyn halyq boldy. Sebebi, alda júrmese adamzat úshin qalaı ǵana qaıyrly, paıdaly halyq bola biledi? Islam tarıhyna qarasaq, eń alǵashqy túsken aıattar «Oqy jáne oqy» bolǵan. Oqyǵan, izdengen el eshqashanda tómen bolmaıdy, artta qalmaıdy. Osy ǵasyrdaǵy damyǵan Evropa elderiniń eń negizgi ereksheligi kóp oqý men izdený bolyp otyr. Dana qazaq «Oqý bilim bulaǵy, bilim ómir shyraǵy» dep taýyp aıtqan ǵoı. Kezinde Keńes ókimetiniń negizin qalaýshy bolǵan Lenın de óziniń «oqy, oqy jáne oqy» degen ósıetin bizdiń Islamnyń birinshi túsken aıatynan alǵan sekildi. Tarıh jelisinde ıslam álemi qashan oqýmen, ǵylymmen tereń aınalysqan tustarda eń aldaǵy, damyǵan halyq boldy. Ǵylymnyń qaı salasynda bolsa da úlken úlesin qosty. Mysalǵa alsaq, Orta Azııadan shyqqan Ibn Sınanyń kitaptary, medıtsına salasynda ashqan jańalyqtary, qosqan úlesi Evropa elderinde qazirge deıin zerttelip, talqylanady. Bul musylman halqynyń álemge syılaǵan kóp jemisteriniń biri dep aıta alamyz. Biraq, jetisti de jemisti urpaq – atam osyndaı bolǵan dep maqtanyp qana qoımaı, ata jolyn qýǵany bolsa kerek. Qazaq aıtady ǵoı: «Ata maly balaǵa mal bolmaıdy» dep. Ata bergen jemisti ary qaraı jalǵastyrý, saqtaý qazirgi musylman býynnyń moınynda turǵan úlken mindet.
Jaratqandy moıyndaǵan pendeniń bul ómirdegi maqsaty da, kózqarasy da ózgeshe bolady. Sebebi, erteń baqılyq ómirimiz bar, suraq-jaýapqa tartylatyn kúnimiz bar, kim bul ómirden jaqsy bolyp ótse, ol pendeni jaqsylyq kútip turady, al kimde-kim, nápsi men qumarlyǵynyń sońynan ketse, peınet qylyp, eńbek jasamaǵany úshin ony jaza kútedi dep senedi. Naǵyz tamasha, ári máńgi ómirdi sonda súrýim kerek dep oılaıdy. Bul dúnıeniń aqıqatyn biledi. Alla ruqsat bergen sheńberde ǵana paıdalanýym kerek dep oılaıdy. Sondyqtan qoǵamdaǵy jaqsylyqqa kóbirek umtylatyn adam – osy kisi bolady. Eger qoǵam bári osyndaı azamattardan turatyn bolsa, qandaı keremet qoǵamǵa aınalar edi.
Joǵaryda aıtylǵan qasıetterdi Jaratqanǵa, máńgi ómirge senbeıtinderden taba almaımyz. Qudiretti moıyndamaǵan adam bul dúnıeni ǵana moıyndap, qarasyna da, aǵyna da batady. Ol bul dúnıeni oılaýdan artyqqa barmaıdy. Jeıtin qamy da, kóretin paıdasy da osy qysqa ǵana ómirdiń paıdasy. Al, bundaı jaman qasıetterdiń qoǵamǵa keltirer zııany sheksiz ekenine daý joq.
Musylman pende óziniń jeke qasıetteri jaǵynan basqa adamdardan erekshelenip turady. Adamdarmen qarym-qatynasynda týralyq pen shynshyldyq onyń bastaýy bolady. Ekijúzdilik, aldaý, arbaý tabıǵatyna jat bolady. Muhamed alaıhı sálámniń bir hadısinde: «Musylman adam keıde kúná jasap qoıýy múmkin, biraq ótirik aıtýy múmkin emes» delinedi. Paıǵambarymyzdy (s.ǵ.s) Allanyń adamzatqa jibergen syıy dep bilýimiz kerek. Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s) qanshalyqty uly jáne musylmandar úshin óte qurmetti adam ekendigin Danııa memleketiniń keıbir sýretshileri kelemejdep, karıkatýra jasaǵan ýaqytta musylman áleminiń narazy bolyp, qatty kóterilgeninen ábden baıqadyq. Ol jaı ǵana adam bolsa, munshalyqty dárejede halyqtyń kóterilýi múmkin emes edi. Amerıkanyń belgili ǵalymy Maıkl Hart: «Tarıhta dinı jáne dýnıaýı salada birdeı, óte joǵary dárejede jetistikke jetken Muhammed qana. Ol din men dúnıeniń arasyn bir ýaqytta yqpaldy bolýda teńdessiz, dara etip biriktirýi – ol kisini adamzat balasynyń tarıhyndaǵy áser beretin eń ulyq tulǵa dep tanýǵa laıyqty etedi» deıdi. («Islam týraly aıtady» kitaby, Imadýdın Halıl). Qazaqtyń kemeńgeri Abaı da, Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) aıtqan sóz jaı ǵana bireýdiń pikiri emes, qasıetti, naqyl sóz dep úıretip ketken.
Olaı bolsa, ózimizde osyndaı baǵa jetpes qundy dúnıeler turǵanda nege Batystan qandaı bir is-áreket kórine qalsa, asyǵa úlgi tutýǵa asyǵamyz? Búginge deıin jastarymyz oryssha sóılep, oılap ketti dep ýaıymdap júrsek, endi kelip batyssha oılap bara jatqan jastarǵa tap bolyp otyrmyz. Osy ǵasyrdyń janǵa batar jańalyqtarynyń biri myna «Jahandaný» saıasaty. Álem halyqtarynyń barshasyna birdeı bir mádenıetti, bir ómir súrý jolyn, bir saıasatty, bir kózqarasty júkteý adamzat balasynyń tabıǵaty men bolmysyna jasalynatyn úlken qııanat bolady. Adam balasy tarıhtan ártúrli ult, árqıly el bolyp kelgen, solaı bolyp qalady da. Sebebi bul, Allanyń jer betindegi qııametke deıingi belgilerinen. Demek, árbir eldiń óz dini, tili, salt-dástúri, ádet-ǵurpy, ózindik ómirge degen kózqarasy, jeke mádenıeti, tarıhy bar. Eger biz batystan kelip jatqan bul saıasatty qoldap, elimizde etek alýyna, jaıylýyna jol beretin bolsaq, tarıhymyzdyń, mádenıetimizdiń jáne dinimizdiń tamyryna óz qolymyzben balta shapqan bolamyz.
Ekinshi jaǵynan, bul saıasattyń basty maqsaty óte beıbit jolmen elimiz ben jerimizdi jaýlap, endi ǵana jettik pe degen táýelsizdigimizden qaıta aıyrý. Solardyń biri myna elimizde qaptap ketken ártúrli dinder men aǵymdarǵa jeteleıtin mıssıonerlerdiń qozǵalysy. Qazaqqa jany ashıtyn, kózi ashyq árbir azamattyń janyna batyp otyrǵan jáıt. Biz ózimiz ulttyq ıdeologııamyzdy qalyptastyra almaı daǵdaryp jatqanda, halqymyz syrttan kelip jatqan aram pıǵyldy ıdeologııalardyń sońyna erip ketse, erteńgi bolashaq qalaı bolmaq? Olar óz halqy men mádenıetine emes, sol ıdeologııanyń qojaıynyna qyzmet etip ketpeı me? Bir otbasynda áke bir dinde, bala ekinshi dinde bolyp jatsa, otbasylyq ómirdiń shańyraǵy ortasyna túsip júrmeı me? Úıdegi otbasylyq ómirge qater tóndi degen, qoǵam ómirine qaýip tóndi degen sóz. Osy máselege qarsy qazirge deıin qandaı sharalar qoldana bildik? Bir aýrýdy emdeý úshin, aldymen sol aýrýdyń sebebin izdeý kerek emes pe? Basqa dinge ótip ketip jatqan baýyrlarymyz óz dinin tolyq bilmegennen ketip jatyr. Biz etek alyp bara jatqan bul oqıǵanyń aldyn alý úshin, olardy osy bassyz áreketke alyp baryp jatqan sebeptiń túbine balta shabýymyz kerek. Dinı saýatymyzdy kóterýimiz kerek, dinimizdiń negizderi men qundylyqtaryn halyqqa jetkizýge bolatyn joldardyń bárin paıdalanýymyz kerek. Bul saladaǵy bilimdi azamattyrymyzdy júıeli túrde iske qosýymyz kerek. Kerisinshe bolǵan jaǵdaıda, ahýalymyzdyń qıyndaı bereri anyq ekenine daý joq.
Shohaev Erkinbek Kerimbekuly,
dintanýshy
