ALLA JAZǴAN TAǴDYRǴA RAZYLYQ
Razylyq degenimiz - taǵdyrǵa razy bolý. Jaqsylyq ta jamandyq ta, qýanysh ta qaıǵy da, barshylyq ta joqshylyq ta, barlyǵy Alla Taǵaladan dep bilý. Razylyq - adamdy Alla Taǵalaǵa alyp baratyn tóte jol. Razylyq - jer betiniń jumaǵy. Razylyq - baqyttyń kilti... Alla Taǵala aıtady: "Ýa, adam balasy! Eger Meniń saǵan bólip bergenime razy bolsań, janyń men tánińe tynyshtyq syılaımyn [janyń jaı taýyp, rahat kúıge bólenesiń]. Ári Meniń aldymda abyroıly bolasyń. Al eger narazy bolsań, dúnıeni senen ústem etemin [nátıjesinde, "adam" degen atyńnan aıyrylyp, dúnıeniń qulyna aınalasyń]. Sen onyń izinen [tań atqannan kún batqansha] jyrtqysh ańsha júgirýmen bolasyń. Biraq, báribir mańdaıyńa jazylǵannan artyq eshteńe ala almaısyń. Esesine, Meniń aldymda [abyroıdan aıyrylyp] qor bolasyń". Bılik te, baılyq ta baqyt syılaı almaıdi bizge. Baqytty biz júrektegi razylyq pen qanaǵattan ǵana taba alamyz. Allanyń elshisi ﷺ aıtady: "Baılyq - mal-dúnıeniń kóptiginde emes, baılyq - jan-dúnıeniń toqtyǵynda". Aýdarǵan, Dastan Qurmanbaev «ummet.kz» rýhanı – aqparattyq portaly
Aqıda iliminde taǵdyr máselesi «ál-qada ýá ál-qadar» degen ataý alǵan. «Ál-Qada» dep Allanyń aspan, jerdi jaratpastan buryn qııametke deıin bolatyn búkil isti jazýyn atasa, «ál-qadar» dep sol jazylǵan dúnıelerdiń ýaqyty kelgende kórinis tabýyna aıtylady. Islam ǵalymdary adamnyń taǵdyryn erikti jáne eriksiz taǵdyr dep ekige bóledi. Adamnyń erkinen tys taǵdyrǵa onyń qaı elde, qandaı otbasyda týylýy, erkek nemese áıel bolýy, qaı ulttyń ókili bolýy, aýrýǵa shaldyǵýy, apatqa ushyraýy t.b. nárseler kiredi. Munyń barlyǵy adam balasy jaratylmaı turyp Láýhýl mahfýzda jazylyp qoıylǵan. Joǵaryda atalǵan nárseler pendeniń erkinen tys, oǵan tańdaý berilgen dúnıeler bolmaǵandyqtan, pende Allanyń aldynda atalmysh dúnıelerge qatysty jaýapqa tartylmaıdy. Iaǵnı Alla taǵala oǵan «ne úshin qazaq nemese arab bolyp týyldyń, ne úshin qyz bolyp týyldyń, ne úshin aýrýǵa shaldyqtyń» degen suraqtar qoımaıdy. Óıtkeni bul dúnıeler adamnyń óz erkimen tańdap alǵan nárseleri emes. Adam taǵdyrynyń erikti túrine – onyń ımanǵa kelý-kelmeýi, Allanyń buıryqtaryna boısunyp nemese qarsy kelip ómir súrýi, basyna túsken qıynshylyqtarǵa sabyr etýi, jaqsylyqtarǵa shúkirshilik etýi, turmystyq jaǵdaıyna razy bolýy sekildi pendege tańdaý berilgen tustary kiredi. Alaıda taǵdyrdyń bul eki túri de Allanyń quzyrynda jazylyp qoıylǵan. Iaǵnı adamnyń ul nemes qyz, qazaq nemes arab bolyp dúnıege kelýi jazylǵandaı onyń izgi nemese jaman bolyp ómir súrýi, qaı halde ólýi, sondaı-aq jumaqtyq nemese tozaqtyq bolýy da jazylǵan. Osy jazylǵan dúnıeler pende anasynyń qursaǵynda tórt aılyq bolǵanda taǵy da rastalyp, bekitiledi. Oǵan ardaqty Paıǵambarymyzdyń myna hadısi dálel bolady:
Abdýlla ıbn Masǵýd (Alla oǵan razy bolsyn) jetkizgen hadıste Paıǵambarymyz (Allanyń oǵan sálemi men ıgiligi bolsyn) bylaı dedi: «Senderdiń árbirińniń ana qursaǵynda jaratylýlaryń qyryq kúnnen turady. Uryq aldymen (qyryq kúnde) tamshy, (qyryq kúnde) uıyǵan qan, sonan soń (kelesi qyryq kúnde) kesek et bolady. Osydan keıin ana qursaǵyndaǵy balaǵa perishte jiberiledi de, ol balaǵa jan berip, tórt nárseni belgileıdi:1) rızyǵyn; 2) qansha ómir súretinin; 3) isteıtin amalyn; 4) baqytty ne baqytsyz bolatynyn». Býharı men Mýslımniń rıýaıaty.
Keıbir adamdar osy jáne osyǵan uqsas «ár bir pendeniń tozaqtaǵy nemese jumaqtaǵy orny belgili» degen maǵynadaǵy hadısterdi oqyǵanda «meniń amalym, jumaqtyq ıakı tozaqtyq ekenim jazylyp qoıylǵan bolsa, nesine áýre bolyp amal etemin? Men jumaqqa qansha tyryssam da taǵdyrymda tozaqtyq dep jazylǵan bolsa sońynda báribir tozaqqa túsemin ǵoı. Al eger jumaqtyq dep jazylǵan bolsa qansha kúná istesem de sońynda jumaqqa kirmeımin be? Onda amaldyń qajeti joq!» degen shaıtanı azǵyrýlarǵa erip, malǵunnyń tuzaǵyna túsip qalyp jatsa, endi bireýler ádeıilep osy hadısterdi amalǵa shaqyrǵandarǵa qarsy ózderine qujat etkisi keledi.
Mundaı kúmándarǵa Islam ǵalymdarynyń jaýaby: Taǵdyrǵa ıman keltirý Allanyń bilim sıpatyna, bilýshi degen esimine ıman keltirý bolyp tabylady. Alla taǵala on segiz myń ǵalamdy jaratpaı turyp, onyń jaǵdaıyn bildi. Haq taǵala qııametke deıin bolatyn shybyn-shirkeı, qurt-qumyrsqa, masalardyń sanyn da, qansha tamshy jańbyr jaýatynyn da, qansha tal ósip qansha japyraqtyń úzilip túsetinin de biledi. Allanyń bilimi sheksiz. Sheksiz bilim ıesi bolǵan Alla taǵala qansha tamshy jańbyr túsetinin bilgendeı pendeleriniń ózi tartý etken tańdaý quqyǵyn paıdalana otyryp qandaı joldy tańdaıtyndyqtaryn da bildi. Sol bilimniń negizinde pendelerdiń taǵdyryn jazdy. Demek Alla taǵala Óz quldaryna tozaq ıeleriniń nemese jumaq ıeleriniń amaldaryn májbúrlep istetkendikten emes, kerisinshe, pendelerdiń Alla taǵala bergen tańdaý quqyǵyn paıdalana otyryp qandaı tańdaý jasaıtyndyǵyn bilgendikten, olardyń taǵdyryn jazdy. Sol úshin ımamdarymyz kitaptarynda tómendegi qaǵıdalardy shegelep, bekitip ketken:
Birinshi qaǵıda: «Alla taǵalanyń bilim sıpaty áser etýshi sıpat emes, anyqtaýshy sıpat». Mysalmen sózimiz túsinikti bolar: Siz qarańǵy bólmege kirdińiz delik. Bólme qarańǵy bolǵandyqtan siz onda ne bar ekendigin bilmeısiz. Bólmede ne bar ekendigin bilý úshin jaryqty jaǵasyz. Qarasańyz bólmeniń oń buryshynda tońazytqysh, sol buryshynda kitap sóresi, janynda televızor, terezeniń aldynda gúl tur eken. Endi sizge suraq. Tońazytqyshty bólmeniń oń buryshyna, kitap sóresin sol buryshyna qoıǵan Elektr jaryǵy ma? Elektr jaryǵynyń bólmedegi zattardyń ornalasýynda atqarǵan róli, tıgizgen áseri bar ma? Álbette, joq. Ondaı bolsa bul mysalymyzda Elektr jaryǵynyń qyzmeti ne? Mindetti túrde sizdiń jaýabyńyz «Elektr jaryǵynyń qyzmeti – bólmeniń ishin jaryq qylý» bolmaq. Endeshe, Alla taǵalanyń sizdiń qandaı tańdaý jasaıtyndyǵyńyzdy aldyn-ala bilýi sizdi májbúrlep kápir nemese musylman, boısunýshy nemese pasyq etý degendi bildirmeıdi. Osyǵan uqsas ekinshi qaǵıda: «Málimet málimet nysanasyna, al málimet nysanasy málimetke táýeldi emes». Qaǵıdany anyqtaı ketsek. Sizde ózińizdi qorshaǵan ortaǵa baılanysty málimetter bar. Mysaly: «ot kúıdiredi, qardyń túsi aq» t.b.s.s. málimetter. Endi sizge suraq: «Qardy aq, otty kúıdiretin etken sizdiń «qardyń túsi aq, ot kúıdiredi» degen málimetińiz be álde qardyń túsi aq, ot kúıdiretin bolǵandyqtan sizde «qardyń túsi aq, ot kúıdiredi» degen málimet paıda boldy ma? Jaýabyńyz mindetti túrde «qar aq bolǵandyqtan, ot kúıdiretin bolǵandyqtan mende soǵan jarasa málimet paıda boldy» bolmaq. Endeshe Alla taǵalanyń sizdiń qaı joldy tańdaıtyndyǵyńyzdy aldyn-ala bilýi jáne sol bilimine jarasa taǵdyryńyzdy jazýy – sizdi májbúrleý emes. Sol úshin de Abdýllah ıbn Omarǵa bir kisiler: «Ýa, Ábý Abdýrrahman! Baǵzy bireýler araq iship, zına jasap, kisi óltirip, sońynda «bul isterimizdiń barlyǵy Allanyń biliminde bar (demek taǵdyrymyzda bar). Bar nárseden qashyp qutyla almaımyz» degendi aıtady. Osyǵan ne deısiń?» – degen suraq qoıǵanda Abdýllah ıbn Omar qatty ashýlanyp: «Sýbhanallah! Allanyń biliminde olardyń sol isterdi isteıtindigi bar. Alaıda Allanyń bilimi olarǵa sony istetken joq. Allanyń bilimi senderdi kóleńkelep turǵan aspan, kóterip turǵan jer tárizdi. Jer men aspannyń arasynan shyǵyp kete almaǵandaı Allanyń biliminen de shyǵyp kete almaısyńdar. Aspan men jer senderdi kúnáni isteýge májbúrlemegendeı Allanyń bilimi de senderdi kúná isteýge májbúrlemeıdi. Kúná istep,alaıda istegen kúnási úshin ózin kinálaǵan adam kúndizderi oraza tutyp, túnderi táhájjýdke turyp júrip «kúnáni pendege Alla istetedi» degen adamnan áldeqaıda qaıyrly», – dep jaýap bergen[1]. Imam Náýáýı Sahıh Mýslımge jazǵan sharhynda taǵdyrǵa qatysty ımam Hattabıdiń «Kóptegen adamdar taǵdyrdy «Allanyń jazylǵan nárseni oryndaýǵa pendeni májbúrleýi» – dep qate túsinedi. Másele olar oılaǵandaı emes. Taǵdyrdyń aqıqaty – ol Haq taǵalanyń pendelerdiń isin aldyn ala biletindigi jáne bilimine sáıkes jazǵandyǵy jaıynda habar berýi jáne isterdiń soǵan sáıkes kelýi», – degen sózderin jetkizgen[2]. Joǵaryda aıtylǵan eki qaǵıdaǵa ómirden mysal keltire ketsek. Bir ýnıversıtette oqıtyn eki stýdent bar delik. Biri úzdik oqıdy, ekinshisi jalqaý. Bir kúni ol ekeýiniń oqý úlgeriminen habardar bir muǵalim olardan emtıhan alýdy uıǵarady. Úzdik stýdent emtıhandy beske tapsyrady da jalqaý stýdent eki alyp, emtıhannan qulaıdy. Emtıhannan soń álgi tájirıbeli muǵalim ol ekeýine: «seniń bes alatynyńdy, al seniń bolsa eki alatynyńdy bilip edim. Sol úshin aldyn-ala saǵan bes, al saǵan eki qoıyp qoıdym. Jaǵdaılaryń emtıhanǵa kirmeı turyp belgili edi», – dese, sonda jalqaý stýdent buldanyp-doldanyp oǵan: «Meniń eki alatynymdy bile tura ne úshin emtıhan alasyń? Sen meni emtıhannan qulatqan. Men ózdigimnen qulaǵan joqpyn, sen meni qulatqan», – dep jaýap qatsa jaýaby aqylǵa syıymdy bola ma? On-on bes jyldyq tájirıbesi bar muǵalim qaı stýdenttiń qandaı baǵa alatyndyǵyn bile alsa, bilimi sheksiz bolǵan Haq taǵala pendeleriniń ne isteıtindigin qalaısha bilmeske? Taǵdyr degenimiz – Alla taǵalanyń pendelerdiń isin aldyn-ala bilýi jáne sony jazýy ǵana. Pende kez kelgen isti isteýde erikti. Ol úıinen shyqqanda ońǵa burylyp meshitke bara alady nemese solǵa burylyp túngi klýbqa bara alady. Árbir adam muny jaqsy biledi. Adamdy bylaı qoıǵanda ıt ekesh ıt te adamnyń erikti ekenin biledi. Sol úshin de siz bir ıtke tas atsańyz ol ıt ózine tıgen tasqa emes, tasty atqan sizge shabady. Óıtkeni ol sizdiń erikti ekenińizdi al tasta eshqandaı eriktiń joqtyǵyn jaqsy biledi. Demek Alla taǵala eshkimdi májbúrlep kápir etken joq, eshkimdi májbúrlep musylman etken joq. Árkim óz jolyn ózi tańdaıdy.Alla taǵala «Káhf» súresiniń 29-aıatynda: «Kim qalasa ıman keltirsin, kim qalasa kápir bolsyn»,dese, «Insan» súresiniń 3-shi aıatynda: Rasynda, oǵan týra jolkórsettik. Meılishúkirlikqylsyn, meıliqarsykelsin.Taǵy bir aıatta: «Oǵan eki kóz jaratpadyq pa? Ári bir til, eki erin? Oǵan eki jol kórsetpedik pe?» – delingen (Bálád, 8-10).
Taǵdyrdy jeleý etip namaz, oraza, zeketti tastaýshylar syrqattanyp qalsa «namaz oqymaý taǵdyrymyzda jazylǵandaı syrqattaný da jazylǵan ǵoı» – dep úıinde jata bermesten ne úshin aýrýhanaǵa qaraı júgiredi? Olardyń túsinigine salsaq namazdy oqyttyrmaǵan Alla aýrýdy da berdi emes pe?! Endeshe, nege olar qulshylyqqa, haramnan tyıylýǵa kelgende taǵdyrdy jeleý etedi de aýyra qalsa lezde em izdeıdi?! Bir qylmysker jaqynyn óltirse nege onymen sottasady? Saýapty májbúrlep istetken Alla kúnáni de dál solaı istetpedi me? Aqıqatynda, Alla taǵala eshkimdi eshqandaı amalǵa májbúrlemeıdi. Muny árbir aqyl ıesi jaqsy biledi. Alla elshisi on sahabany kózi tirisinde jumaqpen súıinshilegende olar: «Jumaqtyq ekenimiz anyq boldy. Amal etip ne isteımiz?» – dep qulshylyqtaryn tastap ketken joq. Óıtkeni olar taǵdyr eshkimdi jumaqtyq temese tamuqtyq etpeıtindigin jaqsy bildi. Bile bilgen adamǵa taǵdyr amaldy tastaýǵa jeleý emes, alańdamaı, haramǵa urynbaı, adaldan kásip etip, qulshylyǵyn oryndap ómir súrýge demeý bolýy tıis. Taǵdyrǵa durys ıman keltirgen adam rahat ómir keshedi. Óıtkeni ol ryzqy úshin alańdap, júıkesi juqarmaıdy. Ryzyqtyń ólsheýli ekenin biledi. Jumysta qysqartýǵa ushyrap qalsa ol úshin ómirden túńilmeıdi. Óıtkeni ol Alla seksen jyl ómir bergen bolsa, seksen jyldyq ryzqy qamtamasyz etilgenin jaqsy biledi. Taǵdyrǵa durys ıman keltirgen adam basqalarǵa jaltaqtap, olardan qorqyp ómir súrmeıdi. Óıtkeni taǵdyrda bar nárseden qashyp qutyla almaıtyndyǵyn, taǵdyrda joq nársege eshqashan kezikpeıtindigin biledi. Súıikti Paıǵambarymyz Ibn Abbasqa ósıet etkendeı: «Bil! Búkil úmbet birigip saǵan bir paıdasyn tıgizbekshi bolsa, Alla jazǵan paıdany ǵana tıgize alady. Sondaı-aq barlyǵy birigip saǵan bir zııan keltirmekshi bolsa, Alla jazǵan zııandy ǵana keltire alady. Qalamdar jazýdan toqtap, paraqtar keýip ketken».
Muny sezingen adam rahatta ómir súredi. Endeshe taǵdyrǵa ılaný bizdi jarqyn ómirge jeteleıtin, bizge pozıtıv syılaıtyn, kúsh beretin faktor bolýy tıis.
Taǵdyrǵa qatysty aıta ketetin taǵy bir másele – ol taǵdyrǵa qatty úńilýdiń sharıǵatta quptalmaıtyn is ekendigi. Imam Jaǵfar as-Sadyq:
«Alla taǵalanyń bizge qalaǵany (jazǵany) bar ári bizden qalaǵany (talap) etkeni bar. Qalaǵany – taǵdyr, talap etkeni – sharıǵat. Bizge qalaǵanyn, ıaǵnı taǵdyrdy, syr etip qaldyrdy. Bizden qalaǵanyn (talap etkenin) bildirdi. Nelikten bizden qalaǵanyn tastap, bizge qalaǵanyna bas qatyramyz?» – degen. Imam Ábý Jaǵfar át-Tahaýı óziniń aqıdaǵa arnalǵan áıgili mátininde: «Negizi taǵdyr Alla taǵalanyń jaratylystaryndaǵy syry. Ony Qudaıǵa jaqyn bolǵan perishte de, jiberilgen elshi de bilmeıdi. Oǵan tereń úńilý, zertteý sátsizdiktiń joly, maqurym qalýdyń baspaldaǵy, shekten shyǵýdyń qadamy. Sondyqtan bul másele jaıly zertteýden, oılanýdan, azǵyrýǵa ushyraýdan asa abaı bolý qajet. Óıtkeni Alla taǵdyr bilimin jaratylystarynan jasyrdy, ony bilýge qushtar bolýǵa tyıym saldy. Alla Taǵala Kitabynda: «Ol (Alla taǵala) ne istegeni jaıly suralmaıdy, kerisinshe, olar (jaratylysy) suralady», – degen (Ánbııa, 23). Sondyqtan kim «Muny Ol (Alla) ne úshin istedi» dep suraıtyn bolsa, ol Kitaptyń (Qurannyń) úkimin teristegenmen teń bolady. Al kimde-kim kitaptyń úkimin teristese, kápirlerden bolady», – degen[3].
Taǵdyrǵa qatysty taǵy bir mańyzdy másele – ol taǵdyrǵa razy bolý máselesi. Taǵdyrǵa razý bolýdyń úkimi qandaı? Islam ǵalymdary: «taǵdyrǵa razy bolý – mýstahab, al oǵan sabyr qylý – ýájip», – degen. Razy bolý – bolǵan iske ishteı kelisip, basqasha bolýyn qalamaý, tańdaýdy Allaǵa qaldyrý degendi ańǵartady.Taǵdyrǵa razy bolǵan pendeniń basyna bir qaıǵy tússe, ony kúlimsirep qarsy alady, «basqasha bolǵanda edi» degen oıda bolmaıdy, «Allanyń tańdaǵanynda haıyr bar» deıdi. Sabyr qylýshy adam bolsa ishteı qynjylyp-qınalady, istiń basqasha bolǵanyn qalaıdy. Mysaly, balasy qaıtys bolsa, «qaıtys bolmaǵanda edi» degen oıda, «taǵy da ómir súrgende edi» degen armanda bolady, alaıda eshqandaı kúpirlik, narazylyq sózderin aıtpaıdy, kerisinshe, «Alla berdi Alla aldy. Barlyǵymyz Allanyń quzyryna qaıtamyz» degen sózderdi aıtady. Taǵdyrǵa razy bolý árbir pendeniń qolynan kele bermeıtin, jetý qıyn bolǵan bir maqam bolǵandyqtan Alla taǵala ony pendelerine ýájip etken joq. Quranda aıtylǵandaı Alla taǵala qulyna shamasy kelmeıtin isti júktemeıdi. Basqa túsken qaıǵy-qasiretke sabyr etý árbir pendeniń qolynan keletin is. Sondyqtan asyl dinimiz taǵdyrǵa razy bolýdy mýstahab etti de oǵan sabyrlyq etýdi ýájip etti.
Sóz sońynda Alla taǵaladan aıtylǵan ýaǵyz-nasıhatqa amal etýshilerden etýin suraımyz. Haq taǵala barshamyzdy taǵdyrǵa tolyqtaı ıman keltirgen, keltirgen ımandary ózderine kúsh-qýat bolǵan, bastaryna túsken qıynshylyqtarǵa sabyr ete bilgen quldarynan etsin. Jaratýshy Jabbar ıemiz barshamyzǵa paıdaly bilim násip etsin. Bilgenderimizben amal etip, amaldarymyzdyń qabyl bolýyn násip etsin. Áýmın!
Ersin ÁMIRE
