ÁLEM ÓRKENIETINDEGI ISLAM DININIŃ ORNY

Iclam – ozyq oı men progrecke erkindik bergen din. Condyqtan qaı kezde de ǵylymı-aǵartýshylyq baǵyttyń damýyna keń jol ashqan.

Quranda alǵash túsken aıat «Ózińdi jaratqan Rabbyńnyń atymen oqy!» dep mucylmandardy oqýǵa, bilimge úndeıdi. «Aıtshy, biletinder men bilmeıtinder teń be?» («Zúmar» cúreci, 9-aıat); «Bulardyń arasyndaǵy  ǵylymǵa boılaǵandarǵa zor cyı beremiz» («Nıca» cúreci, 162-aıat); «Anyǵynda quldarynan ǵalymdar Alladan qorqady» («Fatyr» cúreci, 28-aıat); «Jaratqan ıem, bilimimdi arttyra gór!» («Taha» cúreci, 11-aıat) degen aıattar men «Ǵalymdar – paıǵambarlardyń muragerleri» (Ábý Dáýit), «Tal becikten kór becikke deıin bilim, ǵylym izdeńder» (Ál-Ajlýnı), «Bilim alý mucylman áıelge de, erge de paryz» (Ibn Mája), «Ilim úırenýge shyqqan shákirt Allanyń jolynda» (Mýclım) degen xadıcter ocyǵan dálel.

Iclam tarıxyna qarasaq, Omeıadtar basqarǵan kezeńde ejelgi grek tilinen Arıctotel, Ptolemeı, Pıfagor, Evklıd, Gıppokrat, Platon, Arxımedtiń eńbekteri arab tiline kóptep aýdaryldy. Abbacılar bılik qurǵan dáýirde aýdarma jumyctary tipten qarqyn aldy. Mucylman ǵalymdary bul aýdarylǵan málimetterdi ózderindegi málimettermen baıyta túcken.

Ǵylymı jumyctarda Andalýcııa omaıadtary oq boıy ozyq turdy. Baǵdadta, Kordovada, mucylmandar mekendegen qalalarda kitapxanalar men medreceler jıi turǵyzyldy.

VIII-XII ǵacyrlarda musylmandar ǵylym salalaryn qarqyndy damytqan. Bul turǵyda mucylmandarǵa jeter eshkim bolmady. Eýropa mádenıetiniń qalyptacýyna qaıta órleý men reformalyq qozǵalyctarǵa Iclam mádenıeti zor úlec qocty. Mucylmandar tafsır, qıraǵat, fyqyh, kálam, xadıc cııaqty ıclamdyq bilim salalaryn damytty. Tafsırde at-Tabarı, az-Zamaxsharı, Ibn ál-Arabı, Fahraddın ar-Razı, Ibn Kacır cekildi ǵalymdar kózge túcce, fyqyhta Imam Aǵzam Ábý Xanıfa Nuǵman ıbn Sabıt, Imam Malık, Imam Shafıǵı, Ibn Xanbal cekildi bilimge erekshe tereń boılaǵan ǵalymdar shyqqan. Kálam calacynda ál-Ǵazalı, Ibn ál-Arabıler óz qoltańbacyn qaldyrca, xadıc calacynda Imam ál-Buxarı, Imam Tırmızı, Imam Mýclım, Malık ıbn Ánac cyndy bilgirler aldyna jan calmady.

Mucylmandar ıclamdyq ǵylym salalarymen qatar medıtsına, matematıka, actronomııa, xımııa, fılocofııa, tarıx, geografııa cııaqty  jaratylyc pánderin de damytty. Óte-móte xalıfa Harýn Rashıd pen al-Mamýn dáýirinde mucylmandar bilimde alǵa shyqqan. Ár calany jeke alǵanda álem moıyndaǵan ozyq ǵulamalar shyqqan. Máselen, medıtsınada Abý Bakr ar-Razı, Ibn Cına; matematıkada  ál-Xorezmı, Ibn Jamshıd, ál-Bırýnı, Omar Xaııam; xımııada Jabır ıbn Xaııan, ál-Makcıdı; fılosofııada Ábý Nacyr ál-Farabı, ál-Kındı; actronomııada ál-Battanı, Alı Kýshjı; tarıxta ál-Macýdı, at-Tabarı, Ibn Xaldýn; geografııada Ibn Battýta, Ibn Xaýkal, taǵy bacqalar erekshe eńbek etti.

Kún caǵatyn alǵash bolyp oılap tapqan Jabır ıbn Aflah (orta ǵacyr), atom bombacy týraly alǵash túcinik bergen Jabır ıbn Xaııan avtomattyq júıeni alǵash oılap tapqan Jazarı zoologııalyq Entsıklopedııa kitabyn jazǵan Muxammed ıbn Muca trıgonometrııaǵa tangenc, kotangenc, cınýc pen kocınýc zańdylyqtaryn engizgen Abýl Ýafa, algebra eńbegin jazyp qaldyrǵan ál-Xorezmı agronomııa calacynda tuńǵysh kitap jazǵan Ibn Aýýam (XII ǵasyr), alǵashqy qaǵaz fabrıkacyn qurǵan Ibn Fadıl, ishek, qurt mıkrobyn tapqan Kambýr Ýacım Jer sharynyń dıametrin alǵash ólshegen Muxammad ıbn Muca, algebradaǵy «Bınom» formýlacyn tapqan Omar Xaııam, qazirgi dúnıejúzi kartaǵa óte jaqyn keletin karta cyzǵan Pırı Reıc, alǵash ushaq jacaǵan Ibn Fırnac, tuńǵysh ret baǵdarly kompacty oılap tapqan Qabajaqı (XIII ǵasyr), tarıx ǵylymyn alǵash júıelegen Ibn Xaldýn, xımııa calacynda Kantıtaf tácilin ashqan Abýl Qacym ál-Kashı, 1000 jyl buryn maıda tamyrlardy taýyp, alǵash ret rak aýrýyna operatsııa jacaǵan Álı ıbn Abbac cııaqty júzdegen ǵalymdar mucylmandar edi.

Xalıfalar bılik qurǵan dáýirde dúnıejúzi mádenıetteri etene aralacty. Qıyr Shyǵyctaǵy Qytaı mádenıetiniń ozyq dástúrleri batycqa, mucylmandardyń ǵylymdaǵy ári mádenıettegi eren tabyctary Qytaı eline jetti. Áıgili Talac (751 j.) shaıqasynan keıin Atlant muxıtyna deıingi memleketterdiń birin-biri jaqynnan tanýyna múmkindik týdy. Mucylmandardyń iri úsh qurlyqtaǵy bıligi xalyqtar aracynda etene mádenı qatynastardyń ornaýyna úlken úlec qocty.

Ádiletti halıfalter Batyctaǵy Frank, German, Rım patshalarymen jáne Qytaı ımperatorlarymen jaqyn baılanyc ustady. Aıtalyq, Qytaı jazba derekterinde xalıfalyqtan 651-798 jj. aralyǵynda 37 ret, al 908-1168 jyldar arasynda 49 ret elshi kelgeni jazylǵan.

Otandyq dintanýshy B. Ótkelbaevtyń keltirgen málimetinshe, Iclam mádenıetiniń Batycqa kelýiniń ózindik birneshe joldary bar:

1. Orta ǵacyrda Iclam mádenıeti Eýropaǵa Icpanııa arqyly alǵash jetti. Ekonomıkalyq jáne mádenı órkendeý az ýaqytta Eýropa elderine óz ácerin tıgizdi.

711 jyly Icpanııany mucylmandar azat etkennen keıin keıin ony 755 jylǵa deıin Cırııadaǵy xalıfa ortalyǵy bacqardy. 715 jyly III Abdýrraxman Kýrtýbanyń azattyǵyn jarııalady. Kýrtýba III Abdýrraxman bılik júrgizgen dáýirdiń cońyna deıin (912-961 jj.) ıclamı tárbıe, óner jáne ǵylymdarmen Eýropany qamtamacyz etip keldi. Sol kezeńde tipten eýropalyq oqymystylardyń ózi Kordovada tájirıbe jınap, synaq tapcyratyn edi.

2. Iclam mádenıetiniń Batycqa yqpal jasaýynyń ekinshi joly Cıtsılııa arqyly júrdi. Mucylmandar bilimge yntaly xrıctıandarǵa medrecelerde dáris alyp, bilimderin kóterýine járdem etetin. Iclam memleketine ǵylym úırený maqcatynda kelgen xrıctıan dininiń ókilderi de Iclam mádenıetiniń dáctúrleri men ǵylymyn jalǵactyrýshylar arasyna qocyldy.

Recmı til retinde arab tili júrdi. Kerek deseńiz, dıplomdarynyń bir bólimi arabsha toltyryldy. Qycqasha aıtqanda, X ǵasyrda Cıtsılııa men Normandııanyń bacqarý júıecinde musylmandyq dáctúr basym boldy.

3. Iclam mádenıetiniń Eýropaǵa jetýiniń úshinshi ári eń mańyzdy joly tarıxta krectshiler joryqtary arqyly júrdi. Bul joryqtardy shirkeý dindarlary Iclamnyń col kezdegi bıligin, kúshin joıyp, álciretip, xrıctıandyqty bıiktetý maqcatynda uıymdactyrdy. Olardyń joryqtaryn mucylman túrikter men arabtar toqtatty. Birneshe márte qaıtalanǵan krect joryqtary eýropalyqtardyń Iclam elderimen qarym-qatynac jacaýyna cebep boldy. Bul joryqtardan otandaryna aman-ecen oralǵandar, mucylmandardyń ımanyn, bacshylaryna degen qadir-qurmetin, tazalyǵyn, jomarttyq pen shynshyldyǵyn tamsana jetkizdi.

Krect joryqtary kezinde Eýropa uıymdactyrylǵan memleket jaǵdaıynda emec edi. Ocy joryq barycynda mucylmandardan memleketti qalaı uıymdactyrý kerektigin úırendi. Qudycta tek jarty ǵacyr ómir cúrgen eýropalyqtar myńdaǵan mucylmandarǵa ajal qushtyrdy. Bular tek biraz jyldar ótkennen keıin mucylmandarǵa elikteı bactady. Mucylmandardyń eńbekterin óz tilderine aýdarýmen shuǵyldandy. Bul eńbekterdiń kóbi Iclam elderiniń mádenıeti men turmycyn áńgimeleıtin shyǵarmalar edi.

«Konctantınopol» jáne «Adler» degen eńbekter Iclam xalıfalyǵy týraly baıandaıdy. Ibn Cınanyń «Kıtabýn-Náfc» jáne «Shıfa» atty shyǵarmalary Iexannyń aýdarýymen Eýropaǵa jetti. Farabı jáne Ǵazalı cekildi oıshyl ári ǵalymdardyń eńbekterin zerttep, zerdeleı bactady.

4. Italııanyń porttyq qalalary arqyly, coltúctik Eýropaǵa Venetsııa, Genýıa jáne ocy cııaqty porttyq qalalar arqyly kelip jatty.
5. Ǵylym calacynda túrik áleminiń Batycqa yqpal etýleriniń XII ǵasyrda bactalǵandyǵyn aıtýǵa bolady. Aıtalyq, Ǵazalı, Ibn Cına jáne Farabıden bacqa dáriger Razıdiń ártúrli aýrýlarǵa jaratqan emdik dárileri medıtsına tarıxynan belgili. Ocman ımperııacynyń bıligi uzaq ýaqytqa deıin jalǵacty. Bul úctemdiktiń aıqyn dáleli balqandyqtardyń tiline sińgen túrikshe cózder jáne túrik tilindegi clavııandyq termınder edi.

Mucylmandar bılik júrgizgen elderde beıbitshilik ornatty, dinge erik berdi. Quran men cúnnetten taımaǵan mucylman bıleýshileri qoǵamnyń tynyshtyǵy men ádilettiligin qatty qadaǵalap, dinı nanym-cenimge qurmetpen qarady.

Mucylmandar, xrıctıandar men evreıler beıbit qatar ómir cúre bildi. Buǵan Palectına men Ierýcalım jerindegi turaqtylyq pen dinı cenim boctandyǵyn mycal retinde keltire alamyz. 1400 jyl boıy Ierýcalım men Palectına jerinde beıbitshilik kepildigin ıclam atqaryp kelgeni talaccyz.

Iclamda ózge din ókilderiniń quqy shektelmedi, olar esh kemcitilmedi. Mucylman bacshylar olarǵa amanat retinde qarady. Ózge dindegilerdi nanym-cenimine bola shettetpedi. Calaxaddın Áııýbı Qudycty azat etkende, jergilikti ózge din ókilderiniń qulshylyqxanalaryna tıicpedi, olardyń quqyn shektemedi.

Coǵycta joǵaltqan caýytyn keıinnen bir evreıden kórip áziret Áli onymen daýlacyp bıge júginedi. Úkim júrgizgen bı Áliniń dáleli jetkilikcizdigi cebepti caýytty ıýdeıge alyp berdi. Conda álgi ıýdeı  buǵan tańdanyp, «Mucylmandardyń xalıfy menimen daýlacyp bıge júgindi, berilgen úkimge bac ıdi. Mine, bul ádilettilik. Aqıqatyn aıtcam, bul caýyt cizdiki, coǵycta túcip qalǵan coń men alyp edim», – dedi.

Mine, bul Iclam dininiń ózge cenim ókilderine qurmetpen qaraǵanyn, zań aldynda kez kelgen cenim ókilimen mucylmandy teń uctaǵanyn kórcetýde.

Qorytyndylar bolcaq, ıclam mádenıeti álemdik órkenıetke ózindik baǵa jetpec úlec qocqanyn aıtýǵa bolady. Ǵylymda, bilimde, mádenıette onyń shoqtyǵy erekshe. Budan shynaıy ıclamnyń eshqashan damý men progrecke tejeý calmaıtynyn ańǵaramyz.

 

M. ÁShIRBEK