«ÁL-FATAÝA ÁL-ALAMGIRIIa» kitaby jaıynda
Ámir Temirdiń 1370 jyly qurǵan Tımýrıler ımperııasyn 1500 jyly Joshy hannyń Sheıban degen balasynyń urpaǵynan bolǵan Mýhammad Sheıbanı han Samarqandy jaýlap alýmen qulatqan edi. Osy kezeńderde Tımýrıler ımperııasynyń ámirshisi bolǵan Babýr ońtústikke qaraı yǵysyp, Aýǵanstannyń Kabýlyn basyp alyp, onan ári Úndistandy jaýlaıdy. Babýrdyń urpaǵy Úndistan jerinde Uly Moǵoldar patshalyǵyn quryp, 1526-1858 jyldar aralyǵynda bılik júrgizedi. Atalǵan patshalyqtyń 1658-1707 jyldar aralyǵyndaǵy padıshasy Aýrangezb I óte baı ári qýatty eldiń padıshasy bola tura óte qarapaıym jáne taqýalyqqa bet burýymen erekshelengen edi. Sonymen qatar, bilim-ǵylymǵa da erekshe den qoıǵan óte zııaly edi. Ol – ataqty Taj-Mahaldy saldyrǵan Shah Jahan men Mýmtaz-mahaldyń úshinshi perzenti.
Shyn aty Ábý Mýzaffar Mýhııddın Mýhammad Aýrangzıb 50 jyl patshalyq qurǵan dáýirinde Nızamýddın ıbn Qýtbýddın ál-Býrhanpýrı ál-Balhıdi basshy etip 50 ǵalymnan quralǵan ǵylymı ınstıtýt qurady. Olarǵa berilgen tapsyrma Hanafı mazhaby negizinde barsha máselelerge qatysty pátýalardy jınaqtap, bir kitap etip shyǵarý edi. Atalǵan ǵalymdardan jınalǵan top segiz jyl jumys jasap, alty tomdyq bir kitap qana jazyp shyǵady. Bul kitapta 24 234 máselege pátýa berilgen. Kitaptyń negizi retinde Orta Azııalyq Býrhanýddın ál-Marǵılanıdiń «ál-Hıdaıa» kitabyn alynǵan bolatyn. Bul úlken eńbekke «ál-Fataýa ál-Alamgırııa» nemese «Ál-Fataýa ál-Hındııa» dep ataý beredi. Sosyn bul kitapqa eki júz myń altyn aqsha jumsalyp, kóptegen danamen shyǵarylyp, álemniń ár túkpirine jiberiledi.
Bul kitap kóp máselelerge pátýa bergennen keıin, sonymen qatar mátindegi jazýlar jeńil tilmen jazylǵan bolǵandyqtan, keıingi kezderde Qazylardyń negizgi súıenish kitaptaryna aınalyp, paıdasy orasan boldy. Sondaı-aq, Aýrangzıb patsha da bilim-ǵylymǵa janashyr bolyp Ózi de ǵalym tulǵa bolatyn. Úndi jerinde Islam dininiń qanat jaıyp, musylmandardyń ahýalynyń jaqsy bolýyna kóp úles qosqan edi.
Sheıh Álı át-Tantaýıı «Rıjalýn mınat tarıh» («Tarıhı tulǵalar») atty kitabynda: «Aýrangzıb Alamgır Musylmandardyń basqa patshalary jasaı almaǵan eki jaqsy isti júzege asyrdy. Olar:
1. Ol bir ǵalymǵa qalamaqy nemese aılyq beretin bolsa, ne shyǵarmashylyq eńbek nemese aǵartýshylyq eńbek talap etetin edi. Eger áýeli maldy alsa, sosyn jalqaýlyq tanytyp qalsa – eki kúnáǵa: biri haqysyz mal-múlik alý bolsa, ekinshisi bilimin ózinde jasyrýmen kúnálaryna qol urǵan bolyp qalmasyn deıtin edi.
2. Ol «Hanafı mazhaby negizinde ál-Fataýa ál-Alamgırııa» nemese «Ál-Fataýa ál-Hındııa» aty berilgen óziniń qadaǵalaýymen, qoldaýymen Sharıǵat úkimderiniń jınaǵyn bir kitap etip shyǵarýy edi» - degen.
Ábýl Fadl ál-Muradı ál-Hýsaını Aýrangzıb patsha jaıly: «Ol – bizdiń zamanymyzdaǵy Úndi jerindegi sultan, Múminderdiń ámirshisi, ári ımamy, Musylmandardyń dińgegi jáne saqshysy, Alla jolynda júrgen kúreskeri, ǵulamalardyń ǵalymy, Alla Taǵalany júregimen tanyǵan sopy, Kápirlerdiń óz jerlerinde moıynsundyrǵan, úkimin júrgize bilgen, kápirlerdiń shırk keltirýilerin álsiretip ǵıbatathanalaryn qulatyp, Islamǵa qoldaý kórsetip, Úndi jerinde nuryn shashyp Alla Taǵalanyń kálámyn ulyq etken dindi jarylqaýshy myqty patsha», – degen.
Kitaptyń tolyq ataýy: al-Fataýa al-Hındııa fı Mázhabıl ımamıl Azam Abı Hanıfata ýa bı hamıshı Fataýaıı Qadıhan ýal-Fataýa al-Bazzazııa.
Ádilhan Imanáliuly
«Áljan ana» meshitiniń bas ımamy
