Sanasyna kelse – sabasyna túsedi
Júsipbek Aımaýytov: «Tárbıege áser beretin nárse – balany jan-jaqty bilý», – deıdi. Ras, keıde balanyń bolmysy men tabıǵatyn tereń tanymaı, aıtqanymyzǵa kóndirýge tyrysamyz. Qabiletin eskermeı, shamasynan tys tapsyrma júkteımiz. Áke men bala arasyndaǵy túsinbeýshilik osydan bastalady eken.
Osy rette bala tárbıesine qatysty bilsek – baıqamaı qalatyn, sezsek – sezinbeı jatatyn birneshe faktorlardy eskere ketkimiz keledi.
Birinshiden, oǵan sózben emes, ispen úlgi bolý. «Aıtpa – kórset, úndeme – úıret» degen prıntsıp osyndaıda aýadaı qajet. Onyń kózinshe kúnáli iske boı aldyrmaı, barynsha teris qylyqtardy jasaýdan bas tartqan abzal. Óıtkeni bizden ketken qatelikti perishte sábı «durys eken» dep qabyldaıdy. Ásirese bireý izdep kelgende nemese telefon arqyly habarlasqan sátte balanyń aýzymen «ákem úıde joq» degen ótirik sózdi aıtqyzý – apatqa aparatyn amal. Ózimiz ótirikke úıir bolǵanymyzben qoımaı, balany da osyǵan májbúrleımiz.
Ekinshiden, jumsaqtyq qajet. Bala ata-anasynan jylýlyq sezinbeıinshe, onyń boıynda meıirim-mahabbat oıanbaıdy. Qateligin betine basý – orynsyz. Óz qateligin ózi túsinip, kóz jetkizýi lázim. Burys basqan qadamynan sabaq alǵan ol sanaly túrde endigári jat qylyqty qaıtalamaýǵa tyrysady. Minezi qyrsyq balany taıaqpen túzeımin deý – áýreshildik. Sanasyna kelse – sabasyna túsedi. Bala bolǵan soń, búldirmeı qoımaıdy. Ony solaı qabyldaýymyz qajet-aq.
Úshinshiden, keıde qataldyq ta qajet. Qatal bolǵanda da óz ornymen. «Qatal bol, biraq qatygez bolma» degen tujyrym bar. Ol óziniń ádepsiz áreketi úshin ákesiniń ashýlanatynyn bilýi kerek. Jumsaqtyq jaqsy, biraq bul ustanym balany bosańsytyp jibermeýi tıis. Sol úshin danalyqpen qataldyq jasaǵan abzal. Qataldyq jasaý – ony qatty jazalaý degen sóz emes. Jekip tastaǵannan góri qabaq shytýdyń ózi jetkilikti. Bul – balanyń jaman áreketin quptamaýdyń ısharasy. Sonda ol óz qateligin túsinedi. Eskeretin jaıt: synǵan kese, syzylǵan qabyrǵa, t.b. usaq-túıek dúnıeler úshin qabaq shytý – durys ustanym emes. Dúnıelik zattar balanyń júregin aýyrtýdyń qasynda túk te quny joq. Jat qylyq, jaman ádet, kúnáǵa jeteleıtin ister úshin qabaq shytý – dúnıelik nárseniń qasynda áldeqaıda qaıyrly.
Tórtinshiden, balamen úlken adamdarsha pikirlesý, sóılesý lázim. Kóp jaǵdaıda oǵan óz oıyn ashyq aıtýǵa múmkindik jasaǵan jón. Óz pikirin jetkize almaı ósken bala eseıgende ynjyqtyq tanytady. Buǵan da mán bergenimiz jón. Balaǵa ertegi nemese ǵıbratty oqıǵany áńgimelep berdińiz delik, aıtylǵan jaıttan alar paıdalar týraly kishkentaıdyń pikirin mindetti túrde suraýymyz kerek. Bul tásil oılanýǵa, oı qorytýǵa kómektesedi, ár nárseniń taǵylymdy tustarynan tárbıe alýǵa ıtermeleıdi. Tujyrymdy oı aıtýǵa daǵdylanǵan búldirshinniń ózine degen senimdiligi artady.
Besinshiden, bala tárbıesimen júıeli túrde aınalysý qajet. Aptasyna bir ýaqytty arnaý – onyń tárbıesin júıeli qadaǵalaýǵa múmkindik beredi. Bala bolǵan soń, buzyqtyq jasaıdy, bosańsıdy, teledıdardan kórgenin qaıtalaıdy. Bul – búldirshinge tán tabıǵı qubylys. Sondyqtan oǵan udaıy kóńil bólgen abzal. Paıǵambarymyz Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) bir hadısinde: «Balaǵa bir ret kóńil kólip, tárbıe berý – bir saǵ (bir saǵ – 2120 grammǵa teń) kóleminde sadaqa bergennen de jaqsy» degen.
Altynshy, onyń qolymen qaıyrly isterdi jasaý. Mysaly, kóshede ketip bara jatyrmyz delik. Jol boıynda qaıyr suraǵan qarııaǵa, múgedekke balańyzdyń qolymen nan, aqsha, t.b. berý. Bolashaqta mundaı qaıyrly ister onyń boıynda qalyptasyp, ómirinde kórinis tabady. Otbasymen birge naýqas adamdy zııarat etýdiń, qaıyrymdylyq sharalarǵa qatysýdyń mańyzy úlken.
Jetinshi, syılyq berý. Syılyq – kez kelgen júrekti jibitedi. Syılyq berý arqyly jattaǵan «taqpaqty» nemese bergen tapsyrmany ońaı talap ete alasyz. Óıtkeni syılyq alǵan adam berýshige «bereshek» bop qalady. Berý arqyly, óz «bıligińizdi» júrgizesiz. Alla Elshisi syılyq berý adamdar arasyndaǵy súıispenshilik pen mahabbatty oıatyp, meıirim men baýyrmashyldyq sezimdi arttyratynyn aıtqan. Mereke kúnderi, aptanyń aıtýly sátinde, ásirese aıt meıramy, qasıetti juma kúnderi otbasyn qýanyshqa keneltý, olarǵa syılyq taratý – saýapty is.
Segizinshi, duǵagóılik. Igi urpaqty, qulshylyǵy men tirshiligi úılesken úlgili balany Alladan tileý – ár musylmannyń mindeti. Óıtkeni qaıyrly urpaqty paıǵambarlar da Jaratýshydan suraǵan. «Bala ber, bala berseń sana ber. Sana bermeseń ala ber» degen qanatty sóz qaıyrly urpaqty tileýden týǵan nıet. Duǵa – musylmannyń qorǵany. Qasıetti hadıs-sharıfte aıtylǵandaı, ár pendege nıet etken nársesi beriledi. «Jaqsy sóz – jarym yrys».
Toǵyzynshy, balalardy alalamaý, bárine birdeı qaraý, birdeı kóńil bólý qajet. Birin ekinshisinen artyq jaqsy kórý – úlken qatelik. Muny bala da sezedi. Durys kóńil bólinbegen bala daǵdarys pen kúızelisti bastan keshedi.
Musylmannyń muraty – ımandy, izgi urpaq tárbıeleý. Paıǵambarymyz Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) bir ósıetinde: «Balaǵa ákeniń berer eń jaqsy syıy – tárbıe» degen eken. Taǵy bir hadıste aıtylǵandaı, ata-ana óz urpaǵyna tárbıeden artyq mıras, qundylyq qaldyryp kete almaıdy eken. Bul – tárbıeniń mańyzdylyǵyn meńzeıtin sóz. Bir ǵulama: «Bala qymbat bolsa, tárbıesi odan qymbat» depti.
Endeshe, bala tárbıesine alańdaǵan adamnyń árbir izgi amaly – sadaqa. Urpaǵamyz ulaǵatty bolǵaı!
Aǵabek QONARBAIULY,
QMDB baspasóz hatshysy
