ADAMZATTYŃ TÚRLI ULT PEN ULYS BOLYP JARATYLÝ HIKMETTERI

 الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على سيدنا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين، أما بعد

Jaratqan Alla Taǵalaǵa sansyz madaq, ardaqty Paıǵambarymyz Muhammed Mustafaǵa salaýattar men sálemder bolsyn! 

Álemderdiń Jaratýshysy Alla Taǵala adamzatty jaratyp, adam balalaryn túrli ulttar men ulystarǵa bóldi. Dinimiz Islamda barlyq adamzatty Alla Taǵalanyń jaratylysy dep tanyp, olardyń eshqaısysyn ultyna, násiline qarap bólýge bolmaıdy. Alla aldynda eshkim eshkimnen joǵary emes, aıyrmashylyq tek taqýalyq pen dindarlyqta ǵana bolmaq. Alla Taǵala Qasıetti Qurannyń «Hýjýrat» súresiniń 13-aıatynda:

يَاأَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناَكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْناَكُمْ شُعُوباً وَقَبآئِلَ لِتَعَارَفُوا اِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَاللهِ اَتْقاَكُمْ

«Ýa, adamdar! Shúbásiz, senderdi bir er men bir áıelden jarattyq. Sondaı-aq senderdi bir-birińmen tanysyp,  tabysýlaryń úshin san-alýan ulystar men rýlarǵa bóldik. Bile bilseńder,  Allanyń aldyndaǵy eń ardaqtylaryń  – eń taqýalaryń», – dep aıtqan.

Alla Taǵala bul aıatta bizderge barlyq adamzat Adam ata men Haýa anamyzdan taraıtyndyǵyn esimizge salyp, qandaı ult bolmasyn olardyń shyqqan negizi bir ekendigin eskertedi. Aıattaǵy: «Bir-birlerińdi tanýlaryń úshin» degendi Imam Mýjahıd: «Olar pálenshe pálenshe degen rýdan, pálensheniń balasy dep adamdar bir-birlerin tanýlary úshin» dep túsindirgen. Osyǵan uqsas Qasıetti Qurannyń «Rým» súresiniń 22-aıatynda Alla Taǵala:

وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَآتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ

«Kókter men jerdiń jaratylysy jáne tilderiń men reńderińniń ár alýan bolǵandyǵy da, Onyń ap-aıqyn dálelderiniń biri», – dep aıtady.

Jer betindegi barlyq adam bir atadan órbise de, olardyń ártúrli tilde sóıleýi, reńderiniń túrli bolýy – Alla Taǵalanyń hıkmetterinen. Musylman adam Alla Taǵalanyń bul hıkmetterinen ǵıbrattanyp, ult, úlys, násil máselelerine qatysty mynadaı negizgi úsh ustanymdy jadynda ustaýy qajet:

Birinshi: árkim óziniń shyqqan ata-tegin bilý

Kimniń qandaı ulttan dúnıege keletini Alla Taǵalanyń qalaýymen bolatyndyqtan, ár adam óz ultyn jaqsy kórip, onyń tarıhyn, óziniń shyqqan tegin bilýi qajet. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Meniń Adam atadan bastap, áke-shesheme deıingi aralyqta ótken ata-analarymnyń barlyǵy adal nekemen qosylǵan. Men sizderden kisilik jóninen de, tektilik turǵysynan da eń qaıyrlylaryńmyn», – degen (ımam Báıhaqı).

Bizdiń tek ata-babalarymyz «Jeti atasyn bilmegen jetesiz» dep, urpaǵyna jeti atasyn jattatyp ósirgen. Bul árkim óz atasynyń atyn ulyqtap, bóliný úshin emes, kim qaı atadan taraǵandyǵyn bilý arqyly, adamdardy ózara jaqyndatyp, týystyq pen baýyrlastyqty odan ári kúsheıtý úshin úıretiledi. Óıtkeni bir atanyń balalary ózderin ózgelerden bıik sanaýy, bir rý ekinshi rýdan ózin joǵary qoıýy – rýshyldyqqa salyný men bólinýge jatatyndyqtan, bul is dinimizge jat.

Birde Tóle bı babamyz tósek tartyp, qatty bir dertke dýshar bolyp, aýyryp jatqan shaǵynda onyń bas jaǵynda Áıteke bı, Qaz daýysty Qazybek bı, aıaq jaǵynda Kóki bı, Málik bı, Erjan bı otyrsa kerek. Sol sátte sálem berip, úıge uqypty, qyzyldy-jasyldy ádemi kıingen, ústine qarý-jaraq asynǵan, egde tartqan úsh adam kirip keledi. Kelgenderdiń bireýiniń kózi shapyrashtaý, endi biri shashy seldir qasqabas, al úshinshisi doǵal ımektileý, qustumsyq eken desedi.

Kelgender Tóle bıge qarap: «Biz úsheýmiz úsh júzden sizdiń kóńilińizdi suraı keldik. Halqymyzdyń endigi aldan kúter baqyty bola ma, aıaýly elińizge qandaı ósıet aıtyp ketesiz?» – depti kelgen toptan ushqyrlyq tanytyp sóılegen qustumsyq kisi. Tóle bı jótkirinip, basyn kóterip alyp:
«Júzge bólingenderdiń júzi qara, rýǵa bólingenderdiń qurýǵa asyqqany,
ataǵa bólingender adyra qalady, – deı kele, qazaq halqy osy kúnge deıin ózara dostyq, yntymaqta bolyp keldik, endigi qazaq baqyty tazdyń basynda, soqyrdyń kózinde, pushyqtyń murnynda qalmasa eken», – depti.

Alla Taǵala «Álı-Imran» súresiniń 103-aıatynda múminderge bylaı dep buıyrady:

وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا

«Allanyń arqanynan (dininen) barlyǵyń jabysa ustańdar da bólinbeńder!».

Tápsirshi ǵalymdar joǵarydaǵy aıattyń túsý sebebin bylaı túsindiredi: Iahýdılerden Shas ıbn Qaıys atty adam Aýs jáne Hazraj rýlary jınalyp otyrǵan jerden ótip bara jatyp, Islamǵa deıingi dáýirde bir-birimen dushpan bolǵan eki toptyń dostyq sıpatynda birigip otyrǵanyn kóredi de, qatty ashýy kelip: «Eger bular birikse, biz olarmen birge tura almaımyz», – dep oılaıdy. Artynan jas ıahýdı balany shaqyryp alady da: «Arabtardyń ishine baryp, olarǵa buryn ekeýiniń arasynda urys bolyp, Aýs rýynyń jeńiske jetkenin, Hazrajdyń jeńilgenin eske túsiretin «Býas» oqıǵasy týraly óleńdi oqyp ber», – dep jiberedi. Ol bala baryp eki rýdyń arasyna ot jaǵyp, «Býas» kúnin eske salady. Sonda otyrǵandar óleńdi estı sala rýǵa bólinip, talasyp, tartysyp qalady da, sońynan «qarý qaıda?» dep qan tógýge shaqyrǵan qatty daýystary shyǵady.

Osy jaıt Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) qulaǵyna jetkende, Allanyń elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) muhajırler men ansarlardy ertip alyp, egesip qalǵan eki rýdyń aldyna keledi de: «Men aralaryńda bola tura, Alla senderdi Islammen qurmetti etip, nadandyqty joıǵannan keıin de bólinip alyp, nadandarsha uryspaqshysyńdar ma?», – deıdi. Sodan keıin ǵana Aýs pen Hazraj rýlary arandatýshy sózge erip, urysyp qalǵandaryn túsinedi de, qarýlaryn tastap, qol alysady. Osylaısha, joǵarydaǵy: «Allanyń arqanynan (dininen) barlyǵyń jabysa ustańdar da bólinbeńder!», – delingen aıat túsken edi.

Ekinshi: Ózge ulttardy tómen kórmeý

Dinimiz Islam eshbir ultqa bir ulttyń ústinen ústemdikti, bir násildiń basqa násilden joǵarylyǵyn, bir tekti kelesi tekten artyq qoımaıdy. Artyqshylyq taqýalyqta ǵana bolatyndyǵyn túsindiredi. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):

يَا أَيُّهَا النَّاسُ: إِنَّ رَبَّكُمْ وَاحِدٌ، وَإِنَّ أَبَاكُمْ وَاحِدٌ، أَلاَ لاَ فَضْلَ لِعَرَبِيٍّ عَلَى عَجَمِيٍّ، وَلا لِعَجَمِيٍّ عَلَى عَرَبِيٍّ، وَلا لأَحْمَرَ عَلَى أَسْوَدَ، وَلا أَسْوَدَ عَلَى أَحْمَرَ، إِلا بِالتَّقْوَى، إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ

«Ýa, adamdar! Rasynda, Rabbylaryń bir, atalaryń bir. Esterińde bolsyn. Arabtyń arab emesten, arab emestiń arabtan, terisi qyzyl adamnyń qaradan, qaranyń terisi qyzyldan esh artyqshylyǵy joq. Artyqshylyq tek taqýalyqta ǵana bolady. Rasynda, Alla Taǵalanyń huzyrynda eń ardaqtylaryń taqýalaryń», – degen (Imam Tabaranı).

Sahabalardyń úlkenderinen jáne Paıǵambarymyzdyń azanshysy Bılal Habashı (Alla oǵan razy bolsyn) qara tústi kisi edi. Bir kúni, Ábý Zarr ál-Ǵyffarı men Bilál ekeýiniń arasynda bir máselede kelispeýshilik bolyp qalady. Sol kezde Ábý Zarr din baýyry Bilálǵa: «Áı, qara áıeldiń balasy» - degen sózi aıtyp qalady. Bul sózge qatty renjigen Bilál, bolǵan jaǵdaıdy Paıǵambarymyzǵa (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) baıandap: «Musylman bolǵannan keıin de ultymyz, túsimizge baılanysty aıyptalamyz ba, ıá, Allanyń elshisi?» – deıdi. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) Ábý Zarrdy shaqyryp: «Sen Biláldi anasyna baılanysty aıyptadyń ba?», – dep suraıdy. Ábý Zarr (Alla oǵan razy bolsyn) uıalǵanynan jaýap bere almaıdy. Sonda Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) oǵan: «Seniń boıyńda áli de Islamnan burynǵy nadandyq dáýirindegi ádetter qalǵan eken», – dep eskertý jasaıdy.

Osy kezde Ábý Zarr aıtqan sózi úshin qatty ókinip,  Biláldyń úıine baryp, basyn esiktiń tabaldyryǵyna qoıyp: «Ýa, Bilál! Myna meniń jaman júzimdi aıaǵyńmen basyp ótpeıinshe, basymdy bul jerden kótermeımin», – deıdi. Bilál tabaldyryǵynda jatqan Ábý Zarrdy ornynan turǵyzyp: «Tur baýyrym, bul júz basý úshin emes, súıýge laıyq. Men aqymdy keshirdim» dep, tatýlasyp, ekeýi aıyrylmas baýyrǵa aınalǵan eken.

Islamnyń osyndaı ıgi qundylyqtaryn ata-babalarymyz óz ómirleriniń ustanymy ete bilgen. Mysaly, Qaz daýysty Qazybek bı babamyz: «Biz qazaq mal baqqan elmiz, biraq eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan elmiz.  Elimizden qut-bereke qashpasyn dep, jerimizdiń shetin jaý baspasyn dep, naızaǵa úki taqqan elmiz. Eshbir dushpan basynbaǵan elmiz, basymyzdan sózdi asyrmaǵan elmiz. Dosymyzdy saqtaı bilgen elmiz, dám-tuzyn aqtaı bilgen elmiz» degen sózderi árbirimiz úshin ǵıbrat.

Úshinshi: Ózgelerdi baýyrym dep bilý

Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) nasıhatynyń alǵashqy kezeńinen bastap ulty men násiline qaramastan, barsha musylmandardyń ózara baýyr ári týys ekendikterin jarııalaǵan. Qasıetti Qurannyń «Álı Imran» súresiniń 103-aıatynda Alla Taǵala:

وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا

 «Sondaı-aq ózderińe Allanyń bergen nyǵmetin eske alyńdar. Óıtkeni: Bir-birińe dushpan edińder, júrekterińniń arasyn jarastyrdy, Onyń ıgiligimen baýyrǵa aınaldyńdar», – dep aıtqan.

Hazireti Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) Mekke qalasynan, Mádına qalasyna qonys aýdaryp barǵan ýaqytta, musylmandardyń Mádına qalasyndaǵy túrli ulttar men ózge din ókilderimen  beıbit ǵumyr keshýi úshin «Mádına konstıtýtsııasy» delingen qujatty qabyldaǵany tarıhtan belgili.

Demek, óz ultyn súıý degen ózge ulttardy jek kórý degendi bildirmeıdi. Musylman adam óz ultyn súıip, ózgelerdi baýyr deı bilýi qajet. Batyr babamyz Baýyrjan Momyshuly: «Árbir azamat óz ultyn súıýge tıis jáne óz ultyna degen tereń súıispenshiligi men maqtanysh sezimi arqyly basqa ulttardy tanyp, qurmettep, olardy súıe bilýi tıis», – degen eken.

Hákim Abaı musylmannyń osyndaı ádiletti ustanymyn óleń joldarymen órnektep:

«Mahabbatpen jaratqan adamzatty,

Sen de súı, ol Allany jannan tátti.

Adamzattyń bárin súı baýyrym dep,

Jáne haq joly osy dep ádiletti», – dep aıtqan.

Ata-babalarymyz «Yntymaq — eldiń yrysy», «Baılyq, baılyq emes, birlik – baılyq», «Aıtysqan aýyl bolmas, bolyspaǵan baýyr bolmas» deý arqyly bizderdi árdaıym aýyzbirlikte bolýǵa shaqyrǵan. Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) hadısinde:

مَثَلُ الْمًؤْمِنِينَ فِي تَوَادّهِمْ  وَ تَرَاحُمِهِمْ وَ تَعَاطُفِهِمْ مَثَلُ الْجَسَدِ إِذَا اِشْتَكَى مِنْهُ عُضوٌ تَدَاعَى لَهُ سَائِرَ الْجَسَدِ بِالسَّهْرِ وَالْحُمَّى

«Musylmandar bir-birine baýyrmaldyqta, meıirimdilikte, qarym-qatynasta bir bútin dene ispettes. Eger onyń bir aǵzasy aýyrsa, qalǵany uıqysyz jáne ystyǵy kóterilýinde onymen birge bolady», – degen (ımam Buharı).

Alla Taǵala bizderdi túrli bólinýden, daý-damaıdan saqtap, berekemiz ben birligimizdi arttyrǵaı!