ADAMZATTYŃ TABIǴATSYZ KÚNI JOQ

Qasıetti Quran Kárimde: «Ol sondaı Alla ár nárseniń jaratylysyn kórikti etip ásemdedi», – degen aıat bar. («Sájde» súresi, 7-aıat). Quran Kárim aınala qorshaǵan orta men tabıǵatty Allanyń sulýlyǵy, sán-saltanatynyń kórinisi dep sýretteýde. Shynynda Alla taǵala myna álemdi kórkem ári sulý jaratqan. Ár maqulyq tabıǵattyń úılesimimen jáne belgili bir maqsatpen jaratylǵan.

Quran Kárimniń kóptegen aıattary tabıǵatty aralap, ol týraly oılanýǵa shaqyrady. Taǵy bir qyzyǵy, Qurannyń keıbir súreleri tabıǵı qubylystar men jándikterdiń atymen atalǵan. Máselen, Qamar (aı), Sháms (kún), Láıl (tún), Zýha (kúndiz), Zilzala, Ankabýt (órmekshi), Nahl (bal arasy), Baqara (sıyr) taǵy basqalar.

Quran aıattary tabıǵatty Allanyń qudiretiniń bir kórinisi dep biledi jáne tipti keıbir jaǵdaılarda tabıǵı qubylystarǵa, atap aıtqanda aspanǵa, jerge, tańsárige, kúnniń sáýlesine, aıdyń nuryna, kúndizdiń jaryǵyna, túnniń qarańǵylyǵyna ant etip, múltiksiz jaratylǵan dúnıeler arqyly oı salýǵa shaqyrady. Quran aıattarynda tabıǵattyń qaıtadan jandanýy da eskerilgen. Tabıǵat qys maýsymynda uıqyǵa batsa, kóktem mezgilinde qaıtadan oıanyp, jandanady. Quran Allanyń bul raqymyn jaýynnyń áseri dep sıpattaıdy. «Aǵraf» súresiniń 57-aıatynda Alla Taǵala jeldi óziniń raqymy, jańbyrdyń qýanyshty habaryn jetkizýshi dep baıandaıdy. Sondaı-aq, «Fatyr» súresiniń 9-aıatynda: «Ol sondaı Alla, jelderdi jiberip, sonda ol; Bultty qozǵap, ony óli bir jerge aıdaımyz. Jáne jańbyr arqyly jansyz qalǵan jerdi qaıta jandandyramyz. Óliktiń tirilýi de osy sııaqty», - dep keledi.

Quran aıattarynda sýdyń nyǵmeti teńiz, ózen, aryq jáne jaýyn túrlerimen eskerilgen. Allanyń kilamy ár jándiktiń ómiri sýǵa táýeldi ekenin, jańbyrdyń túsýi jáne onyń bereketimen ósimdikterdiń shyǵatyndyǵy aıtylady.

«Senderge dánderdi, ósimdikterdi jáne aǵashtardy jaıqaltý úshin kóktegi bulttardan jańbyr jaýdyrdyq», - deıdi Alla Taǵala «Nahyl» súresiniń 10-aıatynda. Qarap tursaq, jer beti, aspan, teńizder, kún, aı, ósip-óngen eginder men taldardan bastap jemis-jıdekke deıin tek qana adam balasynyń ıgiligi úshin jaratylǵan.

Quran túrli aıattarynda jerdi adam tirshiliginiń qoınaýy dep bilip, ondaǵy artyqshylyqtar men múmkindikterdi sóz etedi. Atap aıtsaq, Alla Taǵala jer betin ósimdikterdiń shyǵýyna qabiletti etip jaratqan.

Keıde Quran tabıǵat nyǵmetterinen mysal keltire kele adamnyń nápsisin tárbıeleýge jáne onyń qapy qalýyna jol bermeýdi aıtady. Quran aıattaryndaǵy nazar aýdararlyq bir jaıt osy aspannan túsken Quran kárim kitaby adamdardy tabıǵatty durys paıdalanýǵa yntalandyrady. «Hýd» súresiniń 61-aıatynda bylaı deıdi:«Ol, senderdi jerden taratyp ári onda ómir súrgizdi»

Quran Kárim kóp jaǵdaıda tabıǵatty paıdalanýǵa yntalandyrýmen qatar adamzat balasyn jer júzinde buzaqylyq isteýden tyıady. Tabıǵattaǵy nyǵmetterdi durys qoldanbaý, ony ıgerýde shekten shyǵýshylyq nemese qorshaǵan ortany lastaý jer júzindegi buzaqylyqqa jatady. Sondyqtan adam tabıǵı nyǵmetterdi parasattylyqpen ıgerýi kerek. Óıtkeni, tabıǵat pendege birqatar mindetter júkteıdi. Negizinde quldyń Alla aldynda mindeti bolǵanyndaı adamdarmen qarym-qatynasta da dinı jaýapkershiligi bar. Sol sekildi ózin qorshaǵan tabıǵatqa da asa jaýapty. Jaratqannyń aldyndaǵy jaýapkershiligi neǵurlym myqty kisi tabıǵattyń quqyǵyn qurmetteýge, aıalap baptaýǵa kóbirek talpynys jasaıdy. Ondaı adam ózgelerge zulymdyq etpeıdi, tabıǵatty búldirýdi ári oǵan kesirin tıgizýdi maqsat tutpaıdy.

Aınaladaǵy barlyq nárse adamzatqa qyzmet etý úshin jaratylǵan. Ol týraly qasıetti Quranda bylaı delinedi: «Olar kókter men jer betindegi barlyq nárseni óz keńshiliginen (syı retinde) senderge moıynsundyrdy. Álbette, munda oılanatyn qaýym úshin ǵıbrat bar». («Jasııa» súresi, 13-aıat). Endeshe sansyz nyǵmetterge shúkirshilik etip, tabıǵattyń ǵajaıyp sulýlyqtaryn nege aıalap qorǵamasqa?! Tabıǵat álemi adam balasyna amanat retinde berilgen. Amanatqa qııanat jasamaý da musylmannyń bir sıpaty. Olaı bolsa, tabıǵatty ısi musylman balasy janyndaı qorǵaı bilýi kerek.  

Bir hadıste: «Áńgimelesse ótirik aıtady, ýádelesse ýádesinde turmaıdy jáne amanatqa qııanat jasaıdy», - dep, munafıq ıaǵnı eki júzdi adamnyń úsh sıpatynyń qataryna amanatqa qııanat jasaıtynyn da aıtyp ótken.

Islam – tazalyqqa shaqyratyn din. Quranda jáne Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) kóptegen hadısterinde tazalyqtyń mańyzdylyǵy jaıynda aıtylady.

«Tazalyq ımannyń jartysy», - degen hadıs osynyń bir aıǵaǵy. Jáne Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) adamdar júretin joldyń ústine, tynyǵatyn kóleńkelerde, ásirese jemisti aǵashtardyń túbinde dáret syndyrýǵa bolmaıtyndyǵyn aıtyp sahabalaryna: «Eki túrli qarǵys arqalaýdan saq bolyńdar!» - deıdi. Olar: «Áı, Allanyń elshisi! Eki qarǵys alýshy degenińiz kim?» – dep suraıdy. Ol: «Adamdar júretin jolǵa nemese tynyǵatyn kóleńkege dáret syndyrýshy», - dep jaýap bergen (Múslım).

Demek, musylmandarǵa aınalamyzdaǵy qorshaǵan ortany taza ustaý mindeti júkteledi. Aǵash otyrǵyzyp, tabıǵatty aıalaý qajet. Óıtkeni, aǵashtardyń bolýy adamdarǵa jan-jaqty paıda ákeledi.  Qarapaıym aǵashtyń ózi aýadan kómirtegini alyp, tirshilik ıelerin ottegimen qamtamasyz etedi.

Negizinde musylman búldirýshi emes, bútindeýshi, qıratýshy emes durystaýshy, zııan keltirýshi emes paıda ákelýshi. Ókinishke qaraı, musylmanshylyqty baǵalamaýdan teris áreketter oryn bolyp jatady. Máselen, kóktem kezderinde tabıǵat aıasyna demalǵanda qoqystardy shashyp, aǵashtardy syndyryp, temekiniń qaldyqtaryn tastap ketetini bar. Tipti sol bir temeki tuqylynan tutastaı orman alqaptary órtenip, saldarynan tabıǵat zardap shegip jatady. Demek, tabıǵatqa osylaı qııanat jasaý soraqylyqtyń naq ózi. Al, qııamette bul isten suralady ári jazasy óte aýyr bolmaq. Sebebi Alla taǵala osy berilgen sheksiz nyǵmetterdiń o dúnıede suraýy bar ekenin eskertedi. «Tákásýr» súresiniń 8-aıatynda: «Yrys-dáýletterińnen (berilgen nyǵmetterden) álbette suraqqa tartylasyńdar», - deıdi. «Sýdyń da suraýy bar» dep babalarymyz da beker aıtpasa kerek.

Allanyń razylyǵy úshin onyń jaratqan maqluqattaryna súıispenshilikpen qaraý quldyq mindetimiz. Bul dúnıe nyǵmetterinde kúlli jaratylystyń haqysy bar. Olardyń haqysyna qol suǵý qııamette aýyr esep berýdi kerek etedi. Ókinerlik jaǵdaı, ıgilik úshin jaratylǵan barlyq maqluqtar adamdardyń qatygezdiginen joıylýda. Adamdardyń tabıǵatqa «baılyq nemese tabys kózi» dep qaraýynyń nátıjesinen ókinishti jaǵdaılar oryn alyp jatyr.

Tabıǵatqa meıirimdilikpen qaraýdyń ózi Alla quzyrynda qulshylyq hám úlken saýap. Alla Taǵala quldarynan jer betin abattandyrýǵa jáne ony túrli búlinýshilikten qorǵaýǵa shaqyrady. Demek, dinimizde tabıǵı baılyqtardy paıdalanýdyń óz erejeleri men zańdary bar.

Qurannyń talaby boıynsha tabıǵatty paıdalanýdyń alǵashqy jáne eń mańyzdy qaǵıdasy ysyrap etpeý jáne shekten shyqpaý bolyp tabylady. Alla Taǵala: «Iship-jeńder, biraq ysyrap etpeńder», - dep ámir etedi. Ysyrapshyldyq jáne tabıǵı baılyqtardy ońdy-soldy shashý jaratylys zańdylyǵyna qaıshy keledi. Óıtkeni, Alla ólshep, belgili dárejede jaratqan. «Qamar» súresiniń 49-aıatynda: «Shyn máninde ár nárseni bir ólsheýmen jarattyq», - deıdi. Tabıǵı baılyqty shekten tys paıdalaný álemdegi tártipti jáne ondaǵy tepe-teńdikti buzýy ábden múmkin. Qorshaǵan ortaǵa qatysty taǵy bir mańyzdy qaǵıda -  ózgeniń zııanyna soqtyratyn isti istemeý. Alla Taǵala qurlyq pen teńizdegi buzyqtyqty adamdardyń orynsyz isteriniń nátıjesi dep biledi.

Din taǵylymdaryndaǵy ádilettilik pen kópshilik paıdasy qaǵıdasyn da tabıǵı nyǵmetter bir topqa, taıpaǵa jáne tipti násilge arnalmaǵanyn, demek barsha halyqtar men násilderge tıesili ekenin kórsetedi. Sondyqtan tabıǵı baılyqtardyń sarqylýyna nemese onyń búlinýine ákeletin kez-kelgen áreketke jol joq.

Islam kózqarasynsha, tabıǵı nyǵmetterdi ıgerýde ádiletti bolý kerek. Basqasha aıtqanda qorshaǵan ortanyń quryp ketýine nemese lastanýyna ákeletin jáne qazirgi shaqta ári keleshekte adam ómirine qıyndyq týǵyzatyn tabıǵatty paıdalaný jónindegi árqandaı áreketke tyıym salynady.

Islam dini qorshaǵan ortany qorǵaıtyn zań men qaǵıdalardy osydan 14 ǵasyr buryn baıandap qoıǵan. Ol zamanda tabıǵat máseleleri túgili áleýmettik ári Ekonomıkalyq máselelerdiń ózi qarastyrylmaǵan kezeń edi.

Kóptegen hadısterde qorshaǵan ortany búldirmeý jáne ony qorǵaý qajettigi aıtylady. Máselen, aǵash otyrǵyzý men qudyq qazý dinde qup sanalyp, osy isterge musylmandar jumyldyrylǵan. Paıǵambar (s.ǵ.s.): «Kimde-kimniń qolynda bir qurma aǵashynyń kósheti (tal shybyǵy) bolsa, sony qııamet-qaıym bastalyp ketse de dereý otyrǵyzyp úlgersin», - degen (Býharı, Ádep kitaby). Hadısten aǵash egýdiń mańyzdy is ekenine kóz jetkize alamyz.  Taǵy bar hadıste Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Úsh nárse kózdiń nurlanýyna sebep bolady: Jasyl jelekke, aǵyp jatqan sýǵa jáne jarqyn júzge qaraý», - dep aıtqan.

Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) óz qolymen qurma aǵashyn egip, musylmandardy solaı isteýge shaqyryp: «Qandaıda bir musylman aǵash egip nemese egin ekse, ol egis-tikten adamdar, qurt-qumyrsqalar men qustar jep azyqtanatyn bolsa, mindetti túrde ózine saýap retinde keri qaıtady», - dep saýapty iske yntalandyrǵan.

Aǵashtyń, ný ormannyń jan-janýarlar úshin de paıdasy orasan zor. Óıtkeni, jan-janýarlardyń basym kópshiliginiń panalaıtyn jeri aǵashtar men ormandy alqaptar. 

Sondaı-aq Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) buny tek aıtyp qana qoımaı, is júzinde de dáleldeı bilgen. Oǵan tarıhtan dálel retinde aıtar bolsaq, Alla elshisi (s.ǵ.s.) Mekkeden Mádınaǵa kóship kelgen kezinde Mádınanyń batpaǵyn ketirý úshin eń aldymen aınaldyra aǵash ekkizgen. Mine, osy sekildi aǵash batpaqty ǵana ketirip qana qoımaı aýany da tazartady, onyń saıasynda demalǵan adam da keń tynys alyp jany jaı tabady.

Kúndelikti qoldanyp júrgen materıaldyń kóbi osy aǵashtan jasalady. Jańadan ómirge kelgen sábıdiń besigi de, ómirimiz bitkennen keıin qabirge aparatyn tabyt ta sol aǵashtan jasalady. Aǵashtardyń arqasynda tabıǵat kóz tartarlyq jap-jasyl keıipke bólenedi. Aýany tazartyp, úıdi jylytatyn da sol aǵash.

Bir qyzyǵy, jemis bersin-bermesin kez-kelgen aǵashtyń adamzatqa tıgizer paıdasy ushan-teńiz. Adamǵa tirshilik úshin eń keregi aýa bolsa, sol aýany jasaıtyn, tazalaıtyn, súzgiden ótkizetin, ıaǵnı aýadaǵy gazdardy, túrli lastyqtardy ózine tartyp alyp, ornyna ottegi bólip shyǵarýda aǵash orasan qyzmet atqarady. Halqymyz: «Aýa adamsyz ómir súre alady, adam aýasyz ómir súre almaıdy», - dep beker aıtpaǵan. 

Adamzat óz tarıhynda osy kúnge deıin áli aǵashtan artyq aýany tazartatyn birde-bir qondyrǵy oılap taba almady. Aǵashtyń aýany tazartýmen qatar aýany rettep, shýdyń azaıýyna da aıtarlyqtaı paıda tıgizedi. Ásirese, aǵashtar qaladaǵy shýdyń deńgeıin edáýir tómendetetin birden bir qurylǵy bolyp tabylady.

Tabıǵı tepe-teńdikti saqtap turǵan da aınalamyzdaǵy aǵashtar. Buǵan qosa, ystyqty, aıazdy basyp, ylǵaldylyqty saqtap, jańbyrlardyń ýaqytynda jáne tabıǵı tártippen jaýýyn rettep, topyraqtyń qunarlylyǵyn saqtap, jel men daýyldyń ekpinin azaıtady.

Tabıǵatty qorǵaý degenimiz «atańnan mal qalǵansha, tal qalsyn» degen naqylǵa súıene otyryp aıalaý, tabıǵatty qorǵaýǵa jáne ony tıimdi paıdalanýǵa úıretý, meıirim kózben qaraý. 

Qoryta aıtqanda, Alla Taǵalanyń razylyǵy úlken nársede, ortasha nársede, al keıde kishkene nársede jasyrynyp turady. Ashýy da dál solaı. Olaı bolsa, Allanyń barsha jaratqandaryna meıirim-shapaǵatpen jáne súıispenshilikpen qarap, olarǵa qamqor bolýǵa tıispiz. Islam dini barsha tirshilik ıelerine, adamdarǵa, jan-janýarlarǵa, tipti ósimdikterdiń ózine raqymdylyq tanytýǵa, súıispenshilikpen mámile jasaýǵa buıyrady. Álginde aıtqanymyzdaı, olardyń aldynda adam balasynyń atqarar mindetteri bar. Árbir musylman qashanda kez-kelgen tirshilik ıelerine, janýarlarǵa, ósimdikterge, qustarǵa qyzmet etý arqyly aınalasyn jasyl jelekke aınaldyratyn ári ózimen birge bereke alyp júretin jan bolý kerek.

Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Adamdardyń eń jaqsysy basqalarǵa paıdasy tıgeni», - dese, taǵy bir hadısinde: «Bir adam bir aǵash otyrǵyzsa, dápterine otyrǵyzǵan aǵashynyń jemisindeı saýap jazylady», - deıdi. Osy tusta myna bir ǵıbratty áńgimeni aıta ketken jón bolar.

Abbası halıfalarynan Harýn Rashıd bir qart adamnyń kishkene jemis aǵashynyń kóshetin (tal shybyǵyn) otyrǵyzyp jatqanyn kórip, oǵan: «Áke, sen qartaıdyń. Otyrǵyzyp jatqan aǵashyńnyń jemisin kóre almaısyń, olaı bolsa nege beınettenip jatyrsyń?» – deıdi. Qart: «Bizden burynǵylar aǵash otyrǵyzdy, jemisin biz jedik. Endi biz de aǵash otyrǵyzaıyq, al jemisin bizden keıingiler jesin», – dep jaýaptaıdy. Bul jaýap Harýn Rashıdke unap, qartqa bir ýys altyn beredi. Qart: «Kórdiń be, balam. Otyrǵyzyp jatqan kóshettiń (tal shybyqtyń) jemisin mine, men de kórdim», – deıdi. Bul sózge Harýn Rashıd odan saıyn rıza bolyp taǵy da altyn beredi.  «Basqa aǵashtar jylyna bir ret jemis berse, meniń ekken aǵashym jylyna eki ret jemis beredi», – degen eken álgi qart sonda.

Ekken aǵashymyzdan janýar-jándikterdiń ózi paıdalanyp jatsa olarǵa berilgen sadaqa ekendigin Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bylaısha aıtady: «Bir musylman bir aǵash otyrǵyzsa nemese bir nárse ekse jáne odan bir qus, bir adam nemese janýar jese, ol adam úshin sadaqa bolyp esepteledi». (Býharı   rıýaıaty)

Adamzattyń tabıǵatsyz kúni joq. Muny aıtýǵa tabıǵattyń tili joq. Olaı bolsa, tabıǵatty aıalaý, oǵan kóńil bólý, taza ustaý, zııan keltirmeý, amanatqa qııanat jasamaý árbir adamzattyń mindeti bolyp sanalady. Endeshe tabıǵatty aıalap, ony taza ustaý óz qolymyzda. Alla taǵala árbir jasaǵan amaldarymyzdy qabyl alyp, ekken aǵashtarymyzdyń jemisin eki dúnıede jeýdi násip etsin. Ámın!

Baqtybaı Beısenbaev