Adam nege jalańash jaratylǵan?
Terme-tolǵaýlardy etten ótkizip, súıekke jetkizip jyrlaǵan áıgili termeshi Maılyqoja óleńderiniń birinde bylaı dep tolǵapty:
Aǵash sulý kórinbes
Syrtynda qabyq bolmasa,
Kilem sulý kórinbes
Betine keste oımasa,
Osyndaı tuspal naqyldy
Esitken halyq oılasa!
Osy shýmaqty bir tyńdaǵan adam aǵashtyń qabyǵy men kilemniń kestesin nege aıtqan dep oılaýy múmkin. Biraq baıybyna baryp qaraǵan adam bul sózdiń astarynda úlken tárbıelik, rýhanı, dinı, tabıǵı mán jatqanyn ańdaıdy. Adamnyń jaıyn tabıǵatpen, qolónerimen astastyra beınelegen osy bir shýmaqqa aqıqat dinimiz turǵysynan kelmekpiz. Kóktem mezgili kelip, adam balasy, ásirese áıelzaty óz kıimderine ózgeris engize bastaǵan ýaqytynda bul zertteýdiń paıdasy bolar degen úmittemiz.
Aqıqat kózimen qarasaq, Alla Taǵala jer betindegi barsha aǵashty qabyǵymen, al mal janýarlardy terisi, júnimen, ıaǵnı daıyn kıimmen jaratqan. Qarap otyrsaq, bul dúnıede jalańash týylyp, ústine kıim kıetin bir ǵana jaratylys bar. Ol – adam. Al onyń ózge mahluqtar arasyndaǵy eń kórkemi, eń ardaqtysy, eń aqyldy, eń sanalysy bola tura, daıyn kıimmen jaratylmaýynyń máni nede degen suraq týýy múmkin.
Bizdińshe, munyń eń birinshi sebebi adamnyń jer jahanǵa bılik júrgizetin qojaıyn retinde jiberilýi. Alla Taǵala búkil tabıǵatty adam ıgiligine jaratqan. Sondyqtan mal terisin ılep kıse de, maqtadan jip ıirip, mata jasasa da adamnyń óz erkinde. Endeshe, adam balasy aqyl-sanasyn paıdalanyp, tabıǵattan kıim óndiredi, sol arqyly jer betine qojaıyn ekenin búkil jaratylystarǵa pash etedi.
Ekinshiden, adamnyń jalańash týylýy – óte úlken synaq, emtıhan. Kez kelgen adam alǵashynda ata-anasynan tap-taza paraqtaı pák kúıde týylady. Sodan soń, óz aıaǵyna turyp, óz qoly aýzyna jetip, esi kirgen kezden ne óz sanasymen, ne ata-anasynyń nusqaýymen ústine kıim kıe bastaıdy. Bul – adam tabıǵatynyń talaby. Al balıǵat jasyna tolǵan kezden bastap, er úshin de, qyz bala úshin de bul synaqtyń máni artady. Sebebi Alla Taǵala er adam men áıel adamdy biri-biriniń jalańash denesine qaraǵanda súıispenshiligi men qyzyǵýshylyǵy qozyp, jer betinde urpaq kóbeıtýge peıildi bolsyn dep jaratqan. Bul qyzyǵýshylyq bolmasa, erler áıelderge qaramaı, urpaqtar jalǵastyǵy toqtar edi. Biraq kerek emes jerde osy qyzyǵýshylyq oıanyp ketpeýi úshin Alla Taǵala óz quldaryna adam kózin tartatyn áýret jerlerin jabýdy buıyrǵan. Bul bir. Ekinshiden, urpaq kóbeıtýge qumarlyq sezimi er adamǵa kez kelgen áıelden emes, óziniń aq nekeli adal jarynan ǵana perzent súıýi úshin berilgen.
Al eger adamdar jalańash, anadan týylǵan qalpynda kóshede júrer bolsa, onda adam tabıǵaty men Alla sharıǵatynyń osy erejesi buzylar edi. Kez kelgen erkek kez kelgen áıeldiń denesin kórip, qumarlyǵy oıana beretin bolsa, adam sekildi emes, ózge mal-janýarlar sııaqty urpaq kóbeıtý úderisi bastalyp keter edi. Sondyqtan eki dúnıeniń ıesi, barsha adamnyń jaratýshysy, sheksiz bilim ıesi Alla Taǵala múmın erkekterge de, múmın áıelderge de kózderin bótenge qaratýdan qatań tyıǵan. Mine, osy turǵydan kelsek, kıilgen kıim adamdy tek sýyqtan, qar-jańbyrdan qorǵaıtyn qural ǵana emes. Kıimniń osy aıtylǵandaı ıláhı hıkmeti men maqsaty da bar.
Súıikti Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bir hadısinde bylaı dedi: «Jalańash júrýden saqtanyńyzdar! Óıtkeni sender tabıǵı qajetterińdi ótep nemese adal jarlaryńmen birge bolǵan kezderińnen ózge ýaqytta senderden bir eli qalmaıtyn baqylaýshy perishte bar. Sodan uıalyńdar, sony qurmetteńder».
Al tarıhqa kóz júgirtsek, sonaý alǵashqy Adam atamyz ben Haýa anamyz ózderiniń jalańash ekenin sezgen sátinen bastap, denelerin jabýǵa kirisken. Alla olarǵa kıim jaratyp qana qoımaı, ony qalaı kııý kerektigin de úıretti. Olaı bolsa, Maılyqojanyń «aǵash qabyǵymen sulý» degen oıynyń astarynda «adam kıimimen sulý» degen paıym da jatqany anyq.
Al endi kıimdi uıatpen, abyroımen baılanystyratyn ǵalymdar barshylyq. Dinimizde uıat – ımannyń bir bóligi sanalady. Uıat ketken jerde ıman da uzaq turmaı, ol da ketedi. Qasıetti Quranda: «eń jaqsy kıim taqýalyq kıimi» dep beker aıtylmaǵan. Abaı kóp oqyǵan Sopy Allaıardyń aıtýynsha, áıelderdiń táninde sulýlyq qandaı oryn alsa, rýhynda ar-namys dál sondaı oryn alady. Sondyqtan uıat degenimiz - adamnyń óz áýret jerleriniń ashylyp qalmaýyn qadaǵalaýy, sharıǵatymyz tyıym salǵan isterin bilip-bilmeı jasap qoıýdan saqtaný bolsa kerek. Ardaqty Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bir kúni shalbarsyz, tyr jalańash kúıde shomylyp jatqan adamdy kórip qalady. Sosyn artynsha minberge shyǵyp bylaı deıdi: «Shyn máninde, Alla Taǵala uıatty, uıattylardy jaqsy kóredi. Jýynǵysy kelgen adam jurt kózinen jasyrynsyn» dedi.
Sózimizdi jınaqtaı kele Alladan tilerimiz, ústimizden esh ýaqytta taqýalyq kıimi sypyrylyp, túspesin! Qyzymyz arly, erimiz namysty, elimiz uıatty bolýyn jazsyn!
Asylbek Áýezhanuly
