Adal kásip jasaý da – qulshylyq
Islam – ádildik pen adaldyqqa qurylǵan din. Dinimiz Islam sonaý demokratııa degen túsinik áli qalyptaspaǵan erte zamandardyń ózinde adamdar arasynda ádildik pen teńdik máselelerin bekitip bergen.
Adamzattyń asyl táji Paıǵambarymyz (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) ǵumyrynyń sońyna deıin ádildikti, adaldyqty nasıhattap, adamzat balasyna óshpes úlgi kórsetti. Alla Elshisinen (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) tálim-tárbıe alǵan senimdi serikteriniń ómiri de tunyp turǵan ádildik pen adaldyq bolatyn.
Biraq, ókinishke oraı, búgingi qoǵamda memlekettiń, qoǵamnyń múlkine qol suǵyp, tipti kúndelikti tirshilikte tarazyda durys ólshemeý, kisiniń aqysyn jeý, urlyq, ósimqorlyq, aldap-arbaýmen kásip jasaý sııaqty máseleler kúrdelenip keledi. Dinimiz quptamaıtyn mundaı is-áreket qoǵamnyń turaqsyzdyǵyna, ishten búlinýine alyp kelip, memlekettiń bolashaǵyna qaýip tóndiredi. Kezinde áıgili halıfa Omar (r.a.) óz dosymen sóıleskende memlekettiń maı shamyn sóndirip, óziniń jeke maıshamyn jaǵýynyń ózi jaýapkershilikten qatty qorqýdyń belgisi edi. Mine, osy sekildi árbir jumysshy ózine senip tapsyrylǵan dúnıelerge úlken jaýapkershilikpen qaraýy tıis.
Adal jolmen mal taýyp, otbasyna, elge adal qyzmet etý – Alla Taǵalanyń ár musylmanǵa júktegen mindeti. Halqymyz qashanda: «Eńbegi bardyń ónbegi bar», «eńbek etseń erinbeı, toıady qarnyń tilenbeı», - dep otyratyn edi. Otbasyn adal jolmen asyraý maqsatynda eńbek etken adamnyń mereıi tasyp, yrysy kóbeıetini belgili. Bul jóninde Alla Taǵala qasıetti Quranda: «Áı, adamdar! Jer betindegi nárselerdiń halal ári tazasynan jeńder!»[1] – dese, taǵy bir súrede: «Allanyń ózderińe halal ári taza etip bergen rızyqtarynan jeńder!»[2] – dep ámir etedi.
Ardaqty Paıǵambarymyz da (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) musylmandarǵa adal eńbek etip, haramnan meılinshe saqtaný kerektigin ósıet etken: «Áı, adamdar! Alla Taǵala kirshiksiz taza, sondyqtan taza emesti qabyl almaıdy. Alla Paıǵambarlarǵa buıyrǵanyn múminderge de buıyrǵan», – deıdi. Máselen, «Múmınýn» súresinde: «Áı, Paıǵambarlar, taza nárselerden jeńder jáne izgi is isteńder», – dese, musylmandarǵa: «Áı, múminder, senderge rızyq retinde bergenimniń tazasynan jeńder», - dep buıyrady. Allanyń elshisi (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) sahabalaryna osy súreni oqyǵannan keıin artynsha áńgimesin jalǵap, bir adam qasıetti saparǵa shyǵyp, jolda Allaǵa qolyn jaıyp: «Ýa, Rabbym! Ýa, Rabbym!» dep duǵa jasaıdy. «Biraq bul kisiniń ishkeni haram, jegeni haram, kıgeni haram. Sóıte tura tilegim qabyl bolsa deıdi. Mundaı adamnyń duǵasy qaıdan qabyl bolsyn?» – deıdi. Taǵy birde: «Sondaı bir dáýir týǵanda, adam balasy tapqanynyń adal-aram ekenine kóńil bólmeıtin bolady», – dep muńaıǵan.
Adal kásiptiń artyqshylyǵy
Ár musylman adal kásippen shuǵyldanyp, adal tabyspen kún kórýge jiti kóńil bólýi tıis. Ardaqty Paıǵambarymyzdyń (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) adal eńbek jasap júrgen musylmandardy maqtap, adal nesibe izdeýge úndegen kóptegen hadısteri bar. «Qulshylyq on túrli nárseden quralady. Bul on nárseniń toǵyzy adal rızyq izdeýde», - deıdi.
Allanyń Elshisi (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) bir joly Saǵyd ıbn Mýǵazdy (r.a) joldan kezdestirip, ekeýi qol alysyp amandasqanda, sahabanyń qoly tilimdenip, kústenip ketkenin baıqaıdy. Paıǵambarymyz (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) sebebin suraǵanda, Saǵyd ıbn Mýaz (r.a) otbasyn asyraý úshin eńbek etip júrgenin, qoly sodan tilimdengenin aıtady. Sonda Paıǵambarymyz (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) onyń jaýabyna súısinip: «Mine, Alla osyndaı qoldardy unatady», – degen edi.
Sondyqtan, musylman adam jumysynyń bedeli joǵary ne tómendigine, jeńil ne aýyrlyǵyna, tabysynyń az ne kóbine emes, birinshi kezekte adaldyǵyna mán berýi kerek. Sonda taza, adal eńbek Alla Taǵala aldynda mártebeli bolmaq. Jalpy, sharıǵat boıynsha, adal kásip jasaýdyń ózi qulshylyq bolyp esepteledi.
Adal kásip – paıǵambarlar súnneti
Islam dini musylmandardyń dúnıe jáne aqyret úshin adal kásip etýin talap etedi. Qudireti kúshti Jaratqan Iemiz jer betindegi nyǵmetterdiń barlyǵyn adam balasynyń ıgiligi úshin jaratqan. Bul týraly Quran Kárimde: «Biz adamnyń uldaryn qurmetti orynǵa qoıdyq, olardy qurǵaqta jáne teńizde ómir súretin ettik, olardy jaqsylyqqa kenelttik jáne olardy Ózimiz jaratqan barlyq tirshilik ıelerinen joǵary qoıdyq», – deıdi. Osyndaı qurmetti orynǵa ıe adam balasynyń basty mindeti – Alladan adal kásip berýin tilep, eńbek etýi.
Tarıhqa kóz júgirtsek, dinimizdiń bul ámirin eń birinshi bolyp buljytpaı oryndaǵan paıǵambarlar boldy. Haziret Adam (ǵ.s.) eginshi boldy. Nuh paıǵambar (ǵ.s.) keme jasaýdy úıretse, Idrıs paıǵambar (ǵ.s.) tiginshi, Musa paıǵambar (ǵ.s.) shopan, Dáýit paıǵambar (ǵ.s.) temirden buıym jasaıtyn usta boldy. Al, Isa paıǵambar (ǵ.s.) medıtsına ǵylymynyń shoqtyǵy bıik ustazy boldy. Dáýit paıǵambar (ǵ.s.) patsha bola tura, óz kásibinen basqa nárseden tamaq jemedi, óz eńbeginen basqa dúnıeni paıdalanbady. Ol usta bolyp, ustalyǵymen kún kórdi, Zákárııa (ǵ.s.) aǵash sheberi boldy. Al, ulyq paıǵambarymyz Muhammed (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) árdaıym Alla Taǵaladan ózin jalqaýlyqtan, ózgege qaryz bolýdan, kúpirlikten, bireýge muqtaj bolatyn kedeılikten, sarańdyqtan saqtaýyn tiledi. Bir hadıste: «Adal kásippen aınalysyp, sodan sharshap uıyqtaǵan adam kúnálary keshirilgen halde túneıdi», «Dıqanshylyq jasańdar, óıtkeni ol berekeli is. Dıqanshylyqty qorǵaıtyn saqshylardy kóbeıtińder», «Qoı baǵyńdar, óıtkeni bereke sonda», – dep adal kásipkerlikti, dıqanshylyq pen mal baǵýdy ýaǵyzdady.
Úsh ósıet
Bir kúni meshitke ústi-basy alba-julba, saqal-shashy ábden ósip ketken bir bádáýı (shól adamy) keledi. Muny sahabalar paıǵambarymyzǵa (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) jetkizedi. Allanyń elshisi (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) álgi paqyrdy qasyna shaqyryp alady da, mundaı jaǵdaıǵa qalaı tap bolǵanyn suraıdy. Sonda álgi adam óziniń jumyssyz júrgenin, sodan azyp-tozyp ketkenin aıtady. Paıǵambarymyz (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) álgi ǵaripke qarap: «Siz qazir bir jip pen baltany alyp kele alasyz ba?» – dep suraıdy. Álgi kisi «Iá» dep jaýap qaıtaryp, kóp uzamaı bir jip pen baltany alyp keledi. Sol kezde Allanyń elshisi (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) ǵaripke: «Endi bulardy alyp bar da taýdan otyn shaýyp ákelip, bazarǵa sat», – deıdi. Álgi bádáýı paıǵambarymyzdyń (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) aıtqan talabyn oryndap, tabys tabady. Sóıtip, jalqaýlyqtan, kedeılikten qutylyp, paıǵambarymyzdyń (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) sahabalarynyń qataryna qosylady. Rasynda da, adamdy azdyratyn, jumyssyzdyqqa aparatyn jol – jalqaýlyq. Al, jalqaýlyq adamdy ar-namystan bezdiredi. Olaı bolsa, kedeılik qasiretinen qutylýymyz úshin bizge qajetti nárse Alladan adal kásip tilep, soǵan saı áreket etý. Bul oraıda ataqty Luqpan hákim óz balasyna mynandaı ósıet qaldyrǵan eken:
«Ulym, adal kásip etip joqshylyqtan ózińdi saqta. Joqshylyq kórgen adam mynandaı úsh qaıǵyǵa tap bolady:
Birinshiden, dinin álsiretedi: ıaǵnı, senimine kir keltiredi. Óıtkeni, kedeılik adamdy jaman nıetke jeteleıdi.
Ekinshiden, aqylyn azaıtady. Óıtkeni, muqtajdyq adamnyń eńsesin túsirip, esin shyǵarady.
Úshinshiden, adamgershiligi álsireıdi. Adamdarǵa jek kórinishti bolady», – degen eken.
Omardyń (r.a) ósıeti
Hazireti Omar (r.a) «Sizderdiń bireýlerińiz kókten altyn jáne kúmis jaýmaǵanyn kóre tura: «Ýa, Alla, meni rızyqtandyr» – dep rızyǵyn izdemesten qur otyrmasyn», – dep eńbek etýdiń mańyzdylyǵyn, qur qol qýsyryp otyrmaý qajettiligin aıtyp ketken. Sondyqtan, ár musylman balasynyń basty mindeti adal kásip etip, otbasyn da eńbek etip, adal ómir súrýge tárbıeleý.
Ábý Hanıfanyń adaldyǵy
Mázhabymyzdyń eń úlken ǵalymy Ábý Hanıfa bilim izdenýmen qatar, saýda-sattyqpen de aınalysqan. Sondyqtan ol árdaıym quqyqtyq jáne ómirlik máselelerdiń qaınaǵan ortasynda júrip, bilimine saı áreket jasaı bilgen.
Bir kúni Ábý Hanıfaǵa bir áıel kelip jibek kóılek satatyndyǵyn aıtyp, baǵasy júz teńge deıdi. Ábý Hanıfa:
– Munyń quny júz teńgeden kóp. Qanshaǵa beretinińizdi aıtyńyz, – deıdi. Áıel kóılektiń baǵasyn kótere otyryp, baǵasyn tórt júz teńgege deıin jetkizedi. Ábý Hanıfa:
– Bul áli de az, – degende, áıel:
– Siz menimen qaljyńdasyp tursyz ba? – dep ashý shaqyrady. Ábý Hanıfa:
– Joq, qaljyń emes, shynym. Bir adam ákelip, baǵasyn qoıǵyzaıyq, – deıdi. Bir adamdy ertip keledi de, baǵasyn qoıǵyzady.
Sóıtip, Ábý Hanıfa kóılekti bes júz teńgege satyp alady. Osylaısha, ol ózi satyp alýshy bola tura, satýshynyń qamyn oılap, barsha musylmanǵa ádilettiliktiń ádemi úlgisin kórsetedi.
Alla Taǵala barshamyzdy adal kásip taýyp, adal rızyqqa bólenýdi násip etkeı! Ámın!
Kenjetaı Dúısenbaı
[1] «Baqara» súresi, 168-aıat.
[2] «Máıda» súresi, 88-aıat.
