Abaıdyń namazy
Isi qazaq ony Abaı dep biledi. Al, dindi janyna serik etken ákesiniń oǵan azan shaqyryp qoıǵan esimi Ibrahım edi. Abaı bala kúninen medresede moldadan dáris alyp, dinı hat tanydy. Jalpy, tarıhqa kóz tastasańyz, qazaq zııalylarynyń barshasy derlik dinı saýatty bolǵan. Olardyń medresede alǵan tálimi shyǵarmalaryna ózindik boıaý bergeninen-aq baıqaýǵa bolady.
Abaı (Ibrahım) Qunanbaıuly – qazaqtyń mańdaıyna bitken birtýar tulǵa. Alaıda, qazaq halqy Abaı syndy kemeńger dindarǵa eshýaqytta kende bolmaǵan. Qazaq eliniń ár atyrabynda Abaıdaı danalar kóptep kezdesedi. Ókinishtisi olardyń dinı eńbekteri men shyǵarmalary elge nasıhattap, jaryqqa shyǵarý joqtyń qasy. Ondaı ǵulama-ǵalymdardyń eńbegin zertteý kúni búginge deıin kezek kúttirmes másele. Alaıda, bizdiń aıtpaǵymyz basqa jaıt.
Abaı shyǵarmasynda din taqyryby erekshe oryn alady. Ǵaqlııasynan alynatyn dinı ǵıbrat kóp-aq. Ásirese, senim men ádepke qatysty aıat pen hadısterdi qazaqı mánerde túsindiredi.
Onyń ǵaqlııatynda ǵıbadat taqyryby da qozǵalady. Otyz segizinshi qara sóziniń sońynda namaz jaıly áńgime bar. Dálirek aıtqanda, namazdyń ishki syryn sóz etedi.
Asyly – Alla taǵalany taný
Abaı bylaı deıdi: «...Belgili, Qudaı taǵala eshbir nárseni hıkmetsiz jaratpady, eshbir nárseni hıkmetsiz táklıf qylmady. Báriniń hıkmeti bar, báriniń sebebi bar, bizdiń ǵaýam bylaı tursyn, ǵylymǵa mahabbaty barlarǵa sebep, paryzdardy bilmekke ıjtıhat lázim.[1]».
Abaıdyń bul sóziniń qaınar kózi Quran ekeni anyq. Adamzattyń jaratylý maqsaty jaıly Alla taǵala: «Jyn men adamzatty ózime qulshylyq qylýlary úshin ǵana jarattym[2]», – dep ámir etýde.
Nıet, amal jáne ıman
«Sizder árbir ǵamal qylsańyz ezgýlik dep qalasyz, ezgýlikke bola qasd etip nıet etesiz. Nıet onyń paryzynan hısap, paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) hadıs sharıfi: «Inna aǵmal bın nııat» degen...
Bul – barlyq ǵıbadattyń negizi sanalatyn hadıs. Atalmysh hadıs nıetke baılanysty paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) ósıeti. Omar bın Hattab (r.a.) rıýaıat etken hadıste: «Rasynda amaldar nıetke jarasa bolady. Árbir adamǵa ózi nıet etkeni bolady...[3]», – delingen. Iıa, adam balasy qandaı amal istese de, Alla quzyrynda onyń qalbyndaǵy nıeti eskeriledi. Sharıǵatymyzda barlyq amaldardyń birinshi sharty – nıet. Jaqsy da izgi amalǵa tek júrekten shyqqan shynaıy nıet túrtki bola alady.
«Endi nıet ettińiz taharat almaqqa, namaz oqymaqqa, rýza tutpaqqa, bul taǵattardy nıetińiz zahırynan qalyp syr, ǵıbadatqa jetpegendigi kemshilik emes pe? Sizdiń batınyńyz taza bolmaǵy ol ıman bolyp, bul zahır ǵıbadatyńyz ımandy bolǵan soń ǵana, paryz bolǵan, sizdiń zahıryńyzdaǵy ǵıbadat – batınyńyzdaǵy ımannyń kóleńkesi, hám sol ımannyń nurlanyp turmaǵyna kórik úshin buıyrylǵan. Onyń úshin ǵulamalar ıman ekeý emes bireý, bir-aq ezgý taǵat birlán nurlanady, taǵat joq bolsa kúńgirttenedi, bálkı sóný qaýpi de bar degen. Eger nadandar ol ǵıbadattyń ishki syryn eskermeı qalsa, sony qylyp júrip, ımany sóner degen».
Mine, osy arada Abaı ıman men amaldyń ara-jigin názik te sheber túrde ajyratyp berýde. Hákim Abaı óz sózin ımanǵa qatysty aıat pen hadısterge jáne ǵulamalar eńbegine súıenip aıtyp turǵanynda kúmán joq. Máselen, Ábý Hanıfa (r.a.): «Sondaı-aq, ıman amal emes, amal ıman emes. Óıtkeni, kóp jaǵdaıda musylman balasynyń moınynan amal túsetin kezder bolady...
Amal – ımannyń kórsetkishi, biraq onyń bir bólshegi emes[4]»,– deıdi. Bul – áhlı sýnna ýal jamaǵat ǵulamalarynyń ıman men amalǵa qatysty ustanymy. Quran men súnnettiń nusqaýy.
Namaz – duǵa
«...Ol ǵıbadat kúzetshi edi. Já, kúzetshi kúzetken nárseniń amandyǵyn oılamaı, bir ǵana oıatý turmaǵyn, qals qylsa, ol ne kúzet? Kúzetken nársesi qaıda ketedi? Maqsat kúzetilgen nárseniń amandyǵy, tazalyǵy emes pe? Eı, ısharattan habarsyzdar, qara! Bul ǵıbadattan bir úlkeni – namaz. ... Endi namazdyń aty – salaýat, salaýat duǵa maǵynasynda degen...»
Shyn máninde, namaz (salaýat) sóziniń túp tórkini – duǵa, tilek jasaý bolyp tabylady. Fıqh kitabynda[5]: «Salaýat sóziniń tildik maǵynasy – duǵa. Ol jaıly Quranda:«... Olarǵa duǵa qyl. Óıtkeni seniń duǵań olar úshin bir toqtaý...[6]» dese, hadıste: «Senderge perishteler duǵa (salaýat) etedi[7]», – degen. Iıa, namaz – duǵa ataýlynyń eń ulyǵy. Barlyq duǵa men qulshylyqty boıyna jıǵan ǵıbadat – namaz.
Ǵıbadat ımandy kúzetýshi, biraq ımannyń ózi emes ekendigin Abaı óte sheber túsindirýde. Ásili, ıman men amal – sharıǵatymyzda eń názik máselelerdiń biri.
Takbır tahrımanyń syry
«Namazdan áýeli qulaq qaqtyńyz – kirshá Alla taǵalany joǵaryda dep, mákan ıspat etpeseń de, begirek sozý ádepsiz bolyp, kúná darııasyna ǵaryq boldym, ıaǵnı dúnıe áýesine ǵaryq qylmaı qolymnan tart, ıaǵnı qutylarlyq járdemderiniń ısharaty».
Osy arada eki másele qozǵalyp tur. Biri – Alla taǵalany mekenge muqtaj emestigin úıretý. Bul – senimge qatysty.
Ekinshisi – namazǵa kiriskende basbarmaqty qulaq jumsaǵyna tıgizý. Bul – fıqh máselesi. Ýaıl bın Hýjr (r.a.) Paıǵambardyń (s.ǵ.s.) namaz bastaǵanda tákbir aıtyp qoldaryn qulaq tusyna kótergendigin sýretteıdi[8].
Al, birinshi máselege qatysty hazireti Álıge (r.a.) bireý: «Bizdiń Rabbymyz Arshyny jaratpas buryn qaıda boldy?– dep suraq qoıǵanda, Álı (r.a.): «Meken jaıly suraqqa jol bolsyn! Alla taǵala meken jáne zaman ataýy bolmas buryn bolǵan emes pe. Ol Alla qazir de sol áýelgi kúıde[9]», – dep jaýap qaıyrǵan. Bul týrasynda Abaı Hakimniń ózi de:
Alla ózgermes, adamzat kúnde ózgerer...
Kúlli mahluq ózgerer, Alla ózgermes...[10], – degen emes pe?
Al, Jaǵfar Sadyq (r.a.): «Taýhıd úsh negizge súıenedi. Ol: Allany eshnárse(den) emestigin, eshnárseniń ishinde emestigin, eshnárseniń ústinde emestigin uǵynýyń. Óıtkeni, Alla taǵala «bir nárseden» deýshi Alla taǵalany jaratylǵan dep tanyǵan bop, kápir bolady. Alla taǵalany «bir nárseniń ishinde» deýshi Alla taǵala shekteýli (alty tarapqa táýeldi) dep tanyp, kápir bolady. Al, kimde-kim Alla taǵalany «bir nárseniń ústinde» dep sıpattasa, Allany bir nársege muqtaj jáne kóterilip tur degen bop, kápir bolady[11]»,-degen.
Qul qojasynyń aldynda turǵan keıipte – qol baılaý
«Onan soń qıamda turyp qol baǵlamaq – qul qoja aldynda turmaq, buqara patsha aldynda turǵanynan artyq Allanyń qadirliligine óziniń ǵajızdyǵyna yqrarynyń beriktigin kórsetken ısharaty».
Iá, namaz oqýshy erekshe ádepti keıipte turady, hadıste: «Úsh amal paıǵambarlar súnneti: aýyzashardy jyldamdatý, sáresini keshiktirý jáne oń qoldy sol qol ústine kindik astyna baılaý[12]»,– dep aıtylǵan. Sondaı-aq, hazireti Álıdiń (r.a.) : «(Namazda) oń qoldy sol qoldyń ústine qoıyp, kindik astyna baılaý namaz súnnetiniń biri[13]», – dep aıtqan sózi bar.
Sonymen qatar, bul arada «ıhsan» máselesi qozǵalyp tur. Rıýaıatta: «Jábireıli (ǵ.s.) paıǵambardan (s.ǵ.s.): «Ihsan jaıly aıtyp bershi?,-deıdi. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Alla taǵalany kórip turǵandaı qulshylyq etýiń. Biraq, sen Ony kórmeseń de shyn máninde Alla seni kórip turady[14]»,-dep túsindirgen. Bul arada qulshylyq qalpy Alla úshin bolýy qajettiligi aıtylýda.
Qubylaǵa bet túzeý
«Qyblaǵa qaramaq – kirshá, Qudaı taǵalaǵa eshbir oryn múmkin emes bolsa da zıratyn paryz etken orynǵa júzin qaratyp, sondaǵy duǵadaı qabyldyqqa jaqyn bolar ma eken degen ısharaty».
Quran Kárimde:«Jáne qaıdan jolǵa shyqsań da júzińdi Meshit Haram jaqqa qarat. Áı, múminder! Qaıda bolsańdar da (namazda) júzderińdi solaı qaratyńdar!...[15]». Namazda qubylaǵa bet túzeýimiz – tikeleı Jaratqannyń jarlyǵy. Sonymen birge, nıette Alla taǵala mekenge táýelsiz degen bek senim bolýy qajet.
Fatıha oqý
«Onan soń qıraǵat, ıaǵnı sýráhı fatıha oqısyń, munda biraq sóz uzarady. Ol fatıha súresiniń maǵynalarynda kóp syr bar. Rýkýǵ bas urmaq – aldynda Quda hazirge uqsas, ol da – ısharat. Sájdeler áýeli jerden jaralǵanyna yqrary, ekinshisi jáne jerge qaıtpaǵyna yqrary, bas kótermek jáne tirilip, suraý bermegine yqrarynyń ısharaty».
Quran Kárimde: «Odan (topyraqtan) senderdi jarattyq. Oǵan qaıtaramyz da ekinshi ret sodan shyǵaramyz[16]»,-dep aıtylǵan.
Atalardan qalǵan asyl din
«Qadaǵatý l-ahır – duǵanyń aqyrynda Allaǵa tahaıat odan tásháhhýd odan salaýat, paıǵambarymyzǵa (s.ǵ.s.) aıtpaq úshin eń aqyrǵy sálem birlán taýysasyz, ıaǵnı Alla taǵaladan ne tilep duǵa qyldyńyz. Ol duǵa qazınasy kúlli musylmandardy ortaqtastyryp, olarǵa da sálámátshilik tilep hám raqymet tilep bitiresiz. Já, bul sózden ǵıbrátlendik?!»
Atalmysh ǵaqlııada namazdyń rýhanı jaǵy áńgime etilgen. Bul namaz tek únsiz qımyldan quralǵan qulshylyq emes, onyń árbir áreketiniń mán-maǵynasy baryn uqtyrýda. Osy arada qazaqtyń hanafı mektebi boıynsha tálim alǵanyn, senim baǵytynda haq álhı sýnna boıynsha júrgenin ańǵarý qıyn emes. Abaı syndy ǵulamalar aıat pen hadısti halyqqa uǵynyńqy jáne ońaı tilmen túsindirý jolyn ustandy. Basqasha aıtqanda, dindi tolyǵymen dálelge súıene otyryp, sharıǵatty aqıqattan bir súıem de aýytqymaı jetkizdi. Iá, Hakim Abaıdyń namazy osy.
Endeshe, eı, Qazaq jastary! Atańnan qalǵan dinı muranyń quny men qadirin bil. Ári úlgi hám maqtan tut.
Rýslan Qambarov
[1] Abaı, 2-tom, 38-qara sóz, 152-bet (Almaty, «Jazýshy» 1986j.)
[2] Zárııat súresi, 56-aıat
[3] Buharı, Mýslım
[4] Babırtı, Sharhýl-Ýasyıa lıl ımam Ábý Hanıfa, 52-bet
[5] Ál-Ihtııar, 1-kitap, 56-bet
[6] Táýbe, 103-aıat
[7] Mırqat Mafatıh sharh Mıshkatıl Masabıh
[8] Ál-Lýbáb, 69-bet
[9] M.Nasafı, Bahrýl-Kalam, 117-bet
[10] Abaı, 1-tom, 247-bet (Almaty, «Jazýshy» 1986j.)
[11] M.Nasafı, Bahrýl-Kalam, 117-118better
[12]Ál-Ihtııar, 1-kitap, 74-bet, Tabaranı
[13] Ahmed, Daraqutnı
[14] Mýslım
[15] Baqara, 150-aıat
[16] Taha súresi, 55-aıat
