مۇسىلمان جانە ۋاقىت
دىنمۇحاممەد سمانوۆ
ۇيىمدە زاعيپ بار
حاليمە كارابۋلۋت
«…الدىندا ٴتىسى اقسيعان، ۇزىن بويلى، قولىندا ۇزىن قارا پىشاعى بار قارا كىسى تۇر ەكەن. دالانىڭ جىنى وسى عوي دەپ ويلاي بەرىپ ەدى، اناۋ قاسىمعا ٴامىرلى داۋىسپەن اقىرىپ:
– ارتىمنان ەرىپ ٴجۇر، ٴالسىز دەنەڭنىڭ شارشاپ تالعانىنا قاراما!
اياعىڭا كىرگەن تىكەنگە، جىرعان تاسقا، قاراما! ٴولىپ قالساڭ دا ارتىمنان ەرىپ وتىر! – دەپ ٴجۇرىپ كەتتى. ٴالسىز جەتىم:
– اعاتاي، جەتىممىن… – دەي بەرىپ ەدى، الاكوز قايتا جارق ەتكەندە، ارتىنان جۇگىرىپ كەتتى. قاسىم وكپەسى ۇزىلگەنشە ەنتىگىپ جۇگىرىپ وتىردى. كوز ۇشىنا جوعالىپ كەتتى. ٴتۇن ورتاسى بولعان كەزدە، تاۋدىڭ وسى مولشەرىنە بەكتەردە كەلە جاتقان ٴۇش جىگىت جەتتى…
ازدان سوڭ اتتان ٴتۇسىپ، قاسىنا كەلىپ قاراسا – جىرتىق كيىمدى، ٴوڭى قۇپ-قۋ بولىپ، قاننان ايىرىلىپ جۇدەگەن ون-ون ٴبىر جاسار بالا ەكەن. ول – ولىك. ٴبىراق دەنەسى ٴالى تۇگەل مۇزداپ تا بولعان جوق ەكەن…»
مۇحتار اۋەزوۆ،
«جەتىم»، 1925 جىل
«وتىرسا وپاق…»
بۇل اقمولا وبلىسىندا بولعان وقيعا. 1943 جىل. سۇم سوعىس تالاي جۇرەككە جارا سالعان كەز. بۋرابايدىڭ باۋرايىن جاعالاي قونىستانعان «جاڭاتالاپ» اۋىلىندا شەكەسى تورسىقتاي ۇل ٴومىر ەسىگىن اشتى. بەردالين اۋلەتى مارە-سارە. «باۋى بەرىك بولسىن!»، «قايىرلى بولسىن!» – دەگەن تىلەكتەر انا جۇرەگىن شات-شادىمان قۋانىشقا بولەدى. شاقالاق شاڭىراققا شىراي اكەلدى. اعايىن-تۋما ازان شاقىرىپ، «اللا تىلەگىن قابىل ەتسىن» دەگەن نيەتپەن ٴسابيدى تىلەكتەس دەپ اتادى. الايدا، وسى تۇڭعىش ۇلىن قۇشاعىنا باسىپ، ماڭدايىنان يىسكەۋ اكەسىنە ٴناسىپ بولماپتى. ونىڭ اقتىق ساپارعا اتتانىپ كەتكەنىنە ٴبىراز بولدى.
انا جۇرەگى اكەنىڭ ورنىن بىلدىرمەۋگە تىرىسادى. الايدا اسقار تاۋداي اكەنىڭ ورنىن كىم باسار دەيسىز؟ ەس ٴبىلىپ، ەتەك جيعان سايىن تىلەكتەس تۇيىقتالا باستايدى. كوكەيىن كەرنەگەن جالعىز سۇراق: «باسقا بالالارعا اكەسى كامپيت، ماشينە الىپ بەرەدى. ال مەنىڭ اكەم قايدا؟» انا بالانى الداۋسىراتقانداي بولادى. ايتاتىنى: «اكەڭ ۇزاق ساپارعا كەتكەن». انانىڭ كوڭىلىندە ۇلكەن مۇڭ، قاباعىندا قالىڭ قايعى بار… بالالىق باسىمداۋ بولدى ما ەكەن، تىلەكتەستىڭ الاڭ كوڭىلى تەز باسىلاتىن.
تۋعان اپاسى – دامەتەر تۇرمىسقا شىققان سوڭ، اناسى ەكەۋى سونىڭ قولىندا تۇردى. ٴسويتىپ، جەسىر ايەل مەن جەتىم بالا ايسارى اۋىلىنا قونىس اۋداردى.
كوپ ۇزاماي اجال اناسىن دا الىپ كەتتى. جان دەگەندە جالعىز سۇيەنىشىنەن ايىرىلدى. تىلەكتەس بۇل كەزدە 13 جاستا ەدى. ۇلكەن كىسىدەي قايعىعا، قارالى كۇيگە ٴتۇستى. بۇرىن ەركەلەپ جىلايتىن، ەندى شىن جىلاپ، بوتاداي بوزداپ قالدى. تىلەكتەس ٴتۇس كورگەندەي بولدى. اناسى قايتىپ كەلەتىندەي. ٴبىراق… ٴۇمىت ۇزىلە باستادى. انا بەينەسى الىستاپ بارادى. ۋاتىپ ايتاتىن ەرتەگىسى دە، الدىنا الىپ، كۇپىسىنە وراپ ايتاتىن ٴانى وزىمەن بىرگە كەتكەندەي.
اراعا ۋاقىت سالىپ نەمەرە اعاسى جاڭاتالاپقا اپارىپ، وقىتپاقشى بولادى. مىنەزى شاتاقتاۋ تۋىسى جەتىمدىگىن بەتىنە باسىپ، قورلىق كورسەتىپ، شىداتپايدى. تىلەكتەس «وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق». ٴۇيدىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقسا دا كۇن بەرمەيدى. كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى جوق.
قوراداعى قورلىق
تۇل جەتىم تۇيىققا تىرەلەدى. شاقشاداي باسى شاراداي بولىپ، نە ىستەرىن بىلمەيدى. مەيىرىمنەن ماقۇرىم قالادى. تىلەكتەس بۇل كۇندەرىن اۋىر كۇرسىنگەن كۇيدە ەسكە الىپ، بىزگە بايانداپ بەردى.
– اعام تاڭەرتەڭ ساعات 4.00-دەن باستاپ پروتەز اياعىمەن تەۋىپ وياتىپ، جۇمىسقا سالادى. ونىڭ وزىممەن شامالاس بالالارى ٴتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا جاتقاندا مەن مالدىڭ سوڭىندا جۇرەتىنمىن. بىردە سول ٴۇيدىڭ قارا تەكەسى ويدا جوقتا جوعالىپ كەتتى. «تەكەنى تاۋىپ كەلمەيىنشە، قاراڭدى كورسەتپە، مىنا ٴۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاما»، – دەپ، يت تەرىسىن باسىما قاپتاپ، ۇيدەن قۋىپ شىقتى. بۇل قىستىڭ قاقاعان كەزى ەدى. بۋرابايدىڭ قالىڭ قاراعايلى ورمانىندا تۇنەيمىن. اعاشتىڭ باسىندا بۇرسەڭدەپ ۇيىقتايمىن، كۇندىز تەكەنى ىزدەيمىن. ورمانعا ويناۋعا كەلگەن اۋىل بالالارى مەنى اياپ، ۇيلەرىنەن ٴسۇت، نان اكەلەتىن. ەكى جۇمادان سوڭ، اۋپىرىمدەپ ٴجۇرىپ تەكەنى تاۋىپ الدىم. بالالىعىم ٴالى باسىلماعان عوي، تەكەنىڭ ۇستىنە ٴمىنىپ، ۇيگە تارتتىم. ومىردە ٴبىر رەت قۋانعانىم وسى شىعار. ابدەن شارشاعان تەكەنى كورگەن اعام اماندىعىمدى دا سۇراماستان، «مالدى شارشاتتىڭ، نەگە ونى اياماي ٴمىنىپ العانسىڭ؟» – دەپ اشۋمەن ۇيدەن تاعى دا قۋىپ جىبەردى. بارار جەرىم، باسار تاۋىم قالماعان سوڭ، اۋىلداعى ٴبىر ادامنىڭ ٴشوپ ساقتايتىن قوراسىن پانالادىم. يتقورلىقپەن وتكىزگەن ٴومىرىمنىڭ ٴقايسىبىرىن مىسال ەتەيىن (تەرەڭ كۇرسىنىپ الدى – ا.ق). اكەمنەن قالعان دۇنيە-مۇلىكتى يەمدەنىپ العان اعام ەشكىنىڭ قاتقان تەرىسىن بوساعاعا توسەپ، مەنى سوعان جاتقىزاتىن. ٴوزى بالا-شاعاسىمەن تاماعىن ٴىشىپ بولعان سوڭ، قالدىقتارىن ماعان قاراي لاقتىرادى. تاماق قالماسا، ول دا جوق. مەنى يت سەكىلدى كورەتىن. سوعان قاتتى ىزام كەلەتىن. اقىرى شىداماي اپكەمنىڭ (دامەتەر– ا.ق) قولىنا قاشىپ كەتتىم، – دەيدى بالالىق شاعىن قورلىقپەن وتكىزگەن تىلەكتەس.
ٴسويتىپ، سارىاۋىز بالا-قىران ايسارى اۋىلىندا تۇراقتاپ، 40 جىل قوي باعىپ، ادال ەڭبەك ەتەدى. سول جەردە ۇيلەنىپ، ٴۇيلى-باراندى بولادى. جان جارى – گاۋھارتاس قۇدايدىڭ قالاۋىمەن توعىز قۇرساق كوتەرەدى. تىلەكتەسكە تاعدىردىڭ تەزىنە تاعى توزۋگە تۋرا كەلەدى. شاقالاقتارى بىرىنەن سوڭ ٴبىرى شەتىنەي باستايدى. اللادان كەلگەن سىناققا سابىرلىقپەن شىداس بەرگەن ول ٴۇش بىردەي ٴسابيدى جەر قوينىنا تاپسىرادى. قالعان ٴتورت قىز بەن ٴبىر ۇلدى قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي ٴوسىردى.
جۇرەگى «جوق» جاقىن
تىلەكتەس ومىرىندە تاعى ٴبىر وقيعاعا تاپ بولادى. بۇل 1990 جىل ەدى. ەل ەكونوميكاسى توقىراپ، قارجىلىق داعدارىس شارپىعان كەز. قارىن تويعىزۋ قايعىعا اينالعان شاق. ايسارى اۋىلىنا كوشىپ كەلگەنىنە كوپ بولا قويماعان ٴبىر وتباسىندا قايعىلى وقيعا ورىن الادى. وتاعاسى اراققا سىلقيىپ تويىپ الىپ، ەسىنەن اداسىپ، ٴوز جۇبايىن ۇرىپ-سوعادى. كوك-الا قويداي قىپ ساباپ تاستايدى. ونىسىمەن قويماي، شايتان ازعىرىپ، بالا-شاعاسىنىڭ كوزىنشە پىشاقتاپ، پارشا-پارشاسىن شىعارادى. ٴبىر قاۋىمنىڭ قابىرعاسىن قايىستىرعان وقيعا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قۇلاعىنا جەتەدى. قاپاسقا قامايىن دەپ جاتقان كەزدە اۋىل اقساقالدارى باس كوتەرىپ، باسۋ ايتىپ، ەل بولىپ، الگى ادامدى تۇرمەدەن الىپ قالادى. بارلىق كۇنانىڭ باستاۋى، جاماندىقتىڭ جولداسى – اراق ونى اقىرى اجالعا جەتەلەيدى. اراعا ٴبىر جىل ۋاقىت سالىپ، وزىمەن «بوتەلكەلەس» ادامنىڭ قولىنان قازا تابادى. ٴسويتىپ، بەس قىزدىڭ كوزى جاۋتاڭداپ، جەتىم قالادى. جەتىم بالالاردىڭ اكەسى مەن اناسىنىڭ جاقىندارى جيىلىپ، مارقۇمداردىڭ مال-مۇلكىن بولىسكە سالادى. اعايىندارى اقىلداسا كەلە اۋدان ورتالىعىنان ماشينە الدىرىپ، ورىمدەي قىزداردى «بالالار ۇيىنە» اپارۋدى ۇيعارىپتى.
تىلەكتەستىڭ تاۋەكەلى
– بۇعانام بەكىمەي تۇرىپ، جەتىمدىكتىڭ ازابىن تارتىپ، تاۋداي ۋايىمدى موينىممەن كوتەرگەن مەنىڭ بۇعان جول بەرگىم كەلمەدى، – دەيدى تىلەكتەس ٴسوزىن جالعاپ. – جارىم گاۋھارتاسپەن اقىلداسىپ، الگى جەتىم قىزداردى اسىراپ الۋعا شەشىم قابىلدادىق. جەتىمنىڭ ماسەلەسىن موينىنا الۋعا يمەنگەن مەكتەپ ديرەكتورى قىزدارعا قامقورلىق كورسەتۋگە قاۋقارى جەتپەيتىنىن جەتكىزدى. بۇل ماسەلەنى اۋدان اكىمىنە دە حابارلاپتى. اۋداننىڭ اتقامىنەرى ماعان وزگەنىڭ بالاسىن قامقورلىققا الۋدىڭ قيىندىعىن، ەكى-ۇش بالاسىن اسىراي الماي جۇرگەن جۇرتتىڭ جاعدايىن ايتتى. «بۇل ويىڭنان باس تارت»، – دەدى. جەتىمدى جەتىلدىرۋگە نيەت قىلىپ، بەلىمدى بەكەم بۋعان مەن بۇل ۇسىنىستى قابىلداماي تاستادىم. كونە قويماسىمدى سەزگەن اكىم ٴبىر بالانى اۋداندىق ٴبىلىم ٴبولىمىنىڭ باسشىسىنا، ٴبىرىن اۋىلدىڭ مەكتەپ ديرەكتورىنا، تاعى ٴبىرىن اۋىل اكىمىنە بەرىپ، ٴبىر بالانى ماعان تاپسىرعىسى كەلدى. ٴسويتىپ، بەس بالانى ٴبولىپ الۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. قانىم باسىما شاپتى. اشۋدان بۋلىعىپ، كەسىمدى پىكىرىمدى ايتىپ، شورت كەستىم: «ٴبولىپ بەرە سالاتىن بۇلار مال ەمەس قوي. جەتىمدەردى بىرەۋگە جالتاقتاتىپ، جان-جاققا سەندەلتىپ، ولاردىڭ وبالىنا قالامىز دەپ قورىقپايسىز با؟! قۇدايدان قورقىڭىز. جەتىمنىڭ كوز جاسىنا قالمايىق. قينالايىن، قىسىلايىن، ولاردى ٴوز قامقورلىعىما الامىن. قۇداي جەرگە قاراتىپ قويماس. تىعىرىقتان شىعار ٴبىر جول تابىلار. اللا ٴناپاقاسىز قالدىرماس».
قايتارىمسىز قايىرىمدىلىق
بەس بالاسىنا بەس جەتىم قىز قوسىلعان تىلەكتەس: «ويپىرىم-اۋ، ەندى نە بولار ەكەن؟» – دەمەي، ون بالاعا بىردەي مەيىرىمىن توگەدى. ٴبولىپ-جارماي تاربيەلەيدى. كۇڭكىل سوزگە كوڭىل بولمەي، تىرشىلىگىن جاسايدى. اكىمنىڭ سوزىنە ەرىپ، «كورپەڭە قاراپ كوسىلمەيسىڭ بە؟» – دەيتىندەر كوبەيگەن. «ەرتەڭ نان تابا الماي، ون بالاڭمەن قاڭعىرىپ كەتپە»، – دەپ مۇقاتقاندار دا تابىلعان. ٴومىرىنىڭ ٴبىراز بولىگىن قوي باعۋمەن وتكىزگەن تىلەكتەس «دۇنيەگە ٴبىر قوزى كەلسە، ٴبىر ٴتۇپ جۋسان ارتىق شىعادى» دەگەن دانا ٴسوزدى باسشىلىققا الىپ، تاۋەكەلگە بەل بۋادى. ويتكەنى، اللا ادامنىڭ بۇكىل ىشىپ-جەمىن، ٴبىر سوزبەن ايتقاندا، ريزىعىن انا جاتىرىندا جاتقان كەزدە بەلگىلەپ قويادى. قاسيەتتى قۇراندا: «وعان، اللا، ويلاماعان جەردەن ريزىق بەرەدى. ال كىم اللاعا تاۋەكەل قىلسا، سوندا ول، وعان جەتىپ اسادى. ٴسوزسىز اللا ٴوز بۇيرىعىن اتقارادى. راسىندا اللا، ٴار نارسەگە ٴبىر ولشەۋ قويعان» («ٴتالاق» سۇرەسى، 3-ايات)، – دەلىنگەن. «اللا قۇلدارىنان كىمدى قالاسا نەسىبەسىن كەڭىتەدى دە، تارىلتادى. كۇدىكسىز اللا ارنارسەنى تولىق بىلەدى» («انكابۋت» سۇرەسى،62-ايات)، –دەگەن ايات تا بار.
تىلەكتەستىڭ ايتۋىنشا، ايسارى اۋىلى اۋدان ورتالىعىنان 40 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. قىس ايىندا جول ٴجۇرۋ مۇمكىن ەمەس. قالىڭ قار باسقان جول تورت-بەس ايعا جابىلادى. اۋدان ورتالىعىنا بارۋ ارمانعا اينالادى. ازىقتارىن كۇزدە تاسىپ، قىس بويى سونى تالعاجاۋ ەتەدى. ەلدە ۇن تاپشى. جۇرت كەبەك يلەپ جەيدى. كۇز ايىندا تىلەكتەستىڭ تىلەگى قابىل بولدى. اللا ريزىقسىز قالدىرماپتى. كۇللى ەل كەرەمەت وقيعانىڭ كۋاسى بولدى. سول كۇزدىڭ اياعى مەن قىستىڭ باسىندا كورشى اۋداندا ەگىن ەگۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن قانات ەسىمدى جىگىت اۋىلعا اياقاستىنان ديىرمەن سالدى. بۇل جايت جۇرتتى تاڭداندىردى. سەبەبى، الگى جىگىتتىڭ جولاي قانشا اۋىلدان ٴوتىپ، ەل-جۇرت اياق باسپايتىن ايسارىعا ديىرمەن سالعانى تاڭعالارلىق جايت. ٴسويتىپ، اۋىلعا قايتادان جان بىتە باستادى. اۋىلدىڭ اجارى كىردى. ايسارىعا بيداي تيەگەن جۇك كولىكتەرى اعىلدى. قار ەرىپ، جەر قارايعانشا اشىلمايتىن جول تازارتىلىپ، كورشى اۋداندارمەن قاتىناس قانات جايادى. ەكى قولعا ٴبىر كۇرەك تاپپاي جۇرگەن جاستار جۇمىسپەن قامتىلادى. جۇرتتىڭ جاعدايى جاقسارىپ، ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلدى. اۋىلدا ناۋبايحانا اشىلادى.
تىلەكتەستىڭ ەرلىگىن ەستىگەن قانات ويلانباستان جەتىمدەر تۇرعان ۇيگە بەت الادى. قاپ-قاپ ۇن اكەلىپ، بۇدان بىلاي قامقورلىق جاساۋعا قاشاندا دايىن ەكەنىن ايتادى. اي سايىن ۇن جىبەرىپ، قولدان كەلگەن كومەگىن ايامايدى. ناۋبايحاناسىنان ىستىق نان جىبەرىپ تۇرادى. ٴاۋ باستا سىرتىنان كۇلىپ، سىناپ-مىنەپ، «كورپەڭە قاراپ كوسىل» دەپ «كەڭەس» بەرگەن كەيبىر ادامدار ەندى تىلەكتەستەن ۇن سۇراپ، الاقاندارىن جايىپتى.
ساتتىلىك الدىنداعى ساتسىزدىك
– مەنىڭ ومىردەن تۇسىنگەنىم، – دەيدى كەيىپكەرىمىز ٴسوزىن قورىتىپ، – ادام وزگەگە قامقورلىق كورسەتپەسە، وزىنە قامقورلىق كورسەتىلمەيدى. بىرەۋگە مەيىرىم جاساماساڭىز، وزگە ادام سىزگە مەيىرىمىن توكپەيدى. كەز كەلگەن ساتسىزدىك – ساتتىلىكتىڭ الدىنداعى سىناق. ٴوزىڭدى سۇيگەندەي، وزگەنى دە ٴسۇيۋ كەرەك. وزگەنى سىناعانداي، ٴوزىڭدى دە سىناپ، سوگىپ تۇرعان دۇرىس. كەشىرىمدىلىك – اسا ۇلى كۇش، كەكشىلدىك – السىزدىك ەكەن. مەنىڭ وسىعان كوزىم جەتتى.
كوپ ۇزاماي تىلەكتەس بۇل اۋىلدان كوشىپ كەتەدى. ٴبىر قىزىعى، سول كۇزدە ديىرمەن دە جۇمىسىن توقتاتادى. «اللا ويلاماعان جەردەن ريزىقتى وسىلاي ٴناسىپ ەتەدى ەكەن. ٴبارى قۇدايدىڭ قولىندا. قولداعى بارمەن ٴبولىسۋ – يماننان. ويتكەنى، وزىمىزدە بار بايلىقتا وزگەنىڭ اقىسى بار»، – دەيدى بولعان وقيعان ساباق العان تىلەكتەس.
جەتىم قىزدار جەتىلەدى. ٴقازىر ولار بالا-شاعالى. قىزداردان تاراعان ۇرپاق تىلەكتەسكە ٴوز نەمەرەلەرىندەي ىستىق. ەكى جاقتىڭ بالالارى بۇگىندە ارالاسىپ-قۇرالاسىپ تۇرادى.
جەتىمگە قامقور بولۋ - ساۋابى مول ىزگى امال. ونىڭ سىيى - ٴجاننات. اللانىڭ قالاۋىمەن، ٴجانناتتا پايعامبارمەن (س.ع.س.) بىرگە بولماق. ودان اسقان نە باقىت نە ارمان بار دەسەڭشى؟!...
www.muftyat.kz