«…ال­دىن­دا ٴتىسى اقسيعان، ۇزىن بوي­لى، قولىندا ۇزىن قارا پىشاعى بار قارا كىسى تۇر ەكەن. دالانىڭ جى­نى وسى عوي دەپ وي­لاي بەرىپ ەدى، اناۋ قاسىمعا ٴامىرلى دا­ۋ­ىس­پەن اقىرىپ:

– ار­تىم­نان ەرىپ ٴجۇر، ٴالسىز دەنەڭنىڭ شار­شاپ تالعانىنا قاراما!

اياعىڭا كىرگەن تىكەنگە، جىرعان تاسقا، قاراما! ٴولىپ قالساڭ دا ار­تىم­نان ەرىپ وتىر! – دەپ ٴجۇرىپ كەتتى. ٴالسىز جەتىم:
– اعاتاي، جەتىممىن… – دەي بەرىپ ەدى، الاكوز قايتا جارق ەت­كەن­دە، ار­تى­نان جۇگىرىپ كەتتى. قاسىم وكپەسى ۇزىلگەنشە ەنتىگىپ جۇگىرىپ وتىر­دى. كوز ۇشىنا جوعالىپ كەتتى. ٴتۇن ور­تا­سى بولعان كەز­دە، تاۋدىڭ وسى مولشەرىنە بەك­تەر­دە كە­لە جاتقان ٴۇش جىگىت جەتتى…
از­دان سوڭ ات­تان ٴتۇسىپ، قاسىنا كەلىپ قاراسا – جىرتىق كيىمدى، ٴوڭى قۇپ-قۋ بو­لىپ، قاننان اي­ى­رى­لىپ جۇدەگەن ون-ون ٴبىر جا­سار با­لا ەكەن. ول – ولىك. ٴبىراق دەنەسى ٴالى تۇگەل مۇزداپ تا بولعان جوق ەكەن…»
                                                                                                    مۇحتار اۋەزوۆ،
                                                                                                  «جەتىم»، 1925 جىل

«وتىر­سا وپاق…» 

بۇل اقمولا وبلىسىندا بولعان وقيعا. 1943 جىل. سۇم سوعىس تا­لاي جۇرەككە جا­را سالعان كەز. بۋرابايدىڭ با­ۋ­راي­ىن جاعالاي قونىستانعان «جاڭاتالاپ» اۋى­لىن­دا شەكەسى تورسىقتاي ۇل ٴومىر ەسىگىن اش­تى. بەر­دا­لين اۋلەتى مارە-سارە. «با­ۋى بەرىك بول­سىن!»، «قايىرلى بول­سىن!» – دە­گەن تىلەكتەر انا جۇرەگىن شات-شا­دى­مان قۋانىشقا بولەدى. شاقالاق شاڭىراققا شى­راي اكەلدى. اعايىن-تۋ­ما ازان شاقىرىپ، «ال­لا تىلەگىن قابىل ەتسىن» دە­گەن ني­ەت­پەن ٴسابيدى تىلەكتەس دەپ اتا­دى. الاي­دا، وسى تۇڭعىش ۇلىن قۇشاعىنا با­سىپ، ماڭدايىنان يىسكەۋ اكەسىنە ٴناسىپ بول­ماپ­تى. ونىڭ اقتىق ساپارعا ات­تا­نىپ كەتكەنىنە ٴبىراز بول­دى.

انا جۇرەگى اكەنىڭ ور­نىن بىلدىرمەۋگە تى­رى­سا­دى. الاي­دا اسقار تا­ۋ­داي اكەنىڭ ور­نىن كىم با­سار دەيسىز؟ ەس ٴبىلىپ، ەتەك جيعان ساي­ىن تىلەكتەس تۇيىقتالا باستاي­دى. كوكەيىن كەر­نە­گەن جالعىز سۇراق: «باسقا بالالارعا اكەسى كامپيت، ماشينە الىپ بەرەدى. ال مەنىڭ اكەم قايدا؟» انا با­لا­نى الداۋسىراتقانداي بو­لا­دى. اي­تا­تى­نى: «اكەڭ ۇزاق ساپارعا كەت­كەن». انانىڭ كوڭىلىندە ۇلكەن مۇڭ، قاباعىندا قالىڭ قايعى بار… بالالىق با­سىم­داۋ بول­دى ما ەكەن، تىلەكتەستىڭ الاڭ كوڭىلى تەز با­سى­لا­تىن.

تۋعان اپا­سى – دامەتەر تۇرمىسقا شىققان سوڭ، انا­سى ەكەۋى سونىڭ قولىندا تۇردى. ٴسويتىپ، جەسىر ايەل مەن جەتىم با­لا اي­سا­رى اۋى­لى­نا قونىس اۋدار­دى.
كوپ ۇزاماي اجال انا­سىن دا الىپ كەتتى. جان دە­گەن­دە جالعىز سۇيەنىشىنەن ايى­رىل­دى. تىلەكتەس بۇل كەز­دە 13 جاس­تا ەدى. ۇلكەن كىسىدەي قايعىعا، قارالى كۇيگە ٴتۇستى. بۇرىن ەر­كە­لەپ جى­لاي­تىن، ەندى شىن جى­لاپ، بو­تا­داي بوز­داپ قالدى. تىلەكتەس ٴتۇس كورگەندەي بول­دى. انا­سى قايتىپ كەلەتىندەي. ٴبىراق… ٴۇمىت ۇزىلە باس­تا­دى. انا بەينەسى الىس­تاپ با­را­دى. ۋا­تىپ اي­تا­تىن ەرتەگىسى دە، ال­دى­نا الىپ، كۇپىسىنە وراپ اي­تا­تىن ٴانى وزىمەن بىرگە كەت­كەن­دەي.

اراعا ۋاقىت سا­لىپ نە­مە­رە اعاسى جاڭاتالاپقا اپا­رىپ، وقىتپاقشى بو­لا­دى. مىنەزى شاتاقتاۋ تۋ­ى­سى جەتىمدىگىن بەتىنە با­سىپ، قورلىق كورسەتىپ، شى­دات­پايدى. تىلەكتەس «وتىر­سا وپاق، تۇرسا سوپاق». ٴۇيدىڭ وتى­مەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقسا دا كۇن بەرمەيدى. كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى جوق.

قوراداعى قورلىق 

تۇل جەتىم تۇيىققا تىرەلەدى. شاقشاداي با­سى شا­را­داي بو­لىپ، نە ىستەرىن بىلمەيدى. مەيىرىمنەن ماقۇرىم قالادى. تىلەكتەس بۇل كۇندەرىن اۋىر كۇرسىنگەن كۇيدە ەس­كە الىپ، بىزگە با­يان­داپ بەردى.
– اعام تاڭەرتەڭ ساعات 4.00-دەن باس­تاپ پرو­تەز اياعىمەن تەۋىپ ويا­تىپ، جۇمىسقا سا­لا­دى. ونىڭ وزىممەن شا­ما­لاس با­لا­لا­رى ٴتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا جاتقاندا مەن مالدىڭ سوڭىندا جۇرەتىنمىن. بىردە سول ٴۇيدىڭ قارا تەكەسى وي­دا جوقتا جوعالىپ كەتتى. «تەكەنى تا­ۋ­ىپ كەلمەيىنشە، قاراڭدى كورسەتپە، مى­نا ٴۇيدىڭ تابالدىرىعىنان ات­تا­ما»، – دەپ، يت تەرىسىن با­سى­ما قاپتاپ، ۇيدەن قۋىپ شىقتى. بۇل قىستىڭ قاقاعان كەزى ەدى. بۋرابايدىڭ قالىڭ قاراعايلى ورمانىندا تۇنەيمىن. اعاشتىڭ با­سىن­دا بۇرسەڭدەپ ۇيىقتايمىن، كۇندىز تەكەنى ىزدەيمىن. ورمانعا ويناۋعا كەل­گەن اۋىل با­لا­لا­رى مەنى اياپ، ۇيلەرىنەن ٴسۇت، نان اكەلەتىن. ەكى جۇمادان سوڭ، اۋپىرىمدەپ ٴجۇرىپ تەكەنى تا­ۋ­ىپ ال­دىم. بالالىعىم ٴالى باسىلماعان عوي، تەكەنىڭ ۇستىنە ٴمىنىپ، ۇيگە تار­ت­تىم. ومىردە ٴبىر رەت قۋانعانىم وسى شىعار. ابدەن شارشاعان تەكەنى كورگەن اعام اماندىعىمدى دا سۇراماستان، «مال­دى شارشاتتىڭ، نە­گە ونى ايا­ماي ٴمىنىپ العانسىڭ؟» – دەپ اشۋ­مەن ۇيدەن تاعى دا قۋىپ جىبەردى. با­رار جەرىم، با­سار تاۋ­ىم قالماعان سوڭ، اۋىلداعى ٴبىر ادامنىڭ ٴشوپ ساقتايتىن قوراسىن پا­نا­لادىم. يتقورلىقپەن وتكىزگەن ٴومىرىمنىڭ ٴقايسىبىرىن مى­سال ەتەيىن (تەرەڭ كۇرسىنىپ ال­دى – ا.ق). اكەمنەن قالعان دۇنيە-مۇلىكتى يەمدەنىپ العان اعام ەشكىنىڭ قاتقان تەرىسىن بوساعاعا توسەپ، مەنى سوعان جاتقىزاتىن. ٴوزى با­لا-شاعاسىمەن تاماعىن ٴىشىپ بولعان سوڭ، قالدىقتارىن ماعان قاراي لاقتىرادى. تاماق قالماسا، ول دا جوق. مەنى يت سەكىلدى كورەتىن. سوعان قاتتى ىزام كەلەتىن. اقىرى شى­دا­ماي اپكەمنىڭ (دامەتەر– ا.ق) قولىنا قاشىپ كەتتىم، – دەيدى بالالىق شاعىن قورلىقپەن وتكىزگەن تىلەكتەس.

ٴسويتىپ، سا­رى­ا­ۋ­ىز با­لا-قىران اي­سا­رى اۋى­لىن­دا تۇراقتاپ، 40 جىل قوي باعىپ، ادال ەڭبەك ەتەدى. سول جەر­دە ۇيلەنىپ، ٴۇيلى-با­ران­دى بو­لا­دى. جان جا­رى – گاۋھارتاس قۇدايدىڭ قالاۋىمەن توعىز قۇرساق كوتەرەدى. تىلەكتەسكە تاعدىردىڭ تەزىنە تاعى توزۋگە تۋ­را كەلەدى. شاقالاقتارى بىرىنەن سوڭ ٴبىرى شەتىنەي باس­تاي­دى. ال­لا­دان كەل­گەن سىناققا سابىرلىقپەن شى­داس بەر­گەن ول ٴۇش بىردەي ٴسابيدى جەر قوينىنا تاپ­سى­را­دى. قالعان ٴتورت قىز بەن ٴبىر ۇلدى قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي  ٴوسىردى.

جۇرەگى «جوق» جاقىن 

تىلەكتەس ومىرىندە تاعى ٴبىر وقيعاعا تاپ بو­لا­دى. بۇل 1990 جىل ەدى. ەل ەكو­نو­مي­كا­سى توقىراپ، قارجىلىق داعدارىس شارپىعان كەز. قارىن تويعىزۋ قايعىعا اينالعان شاق. اي­سا­رى اۋى­لى­نا كوشىپ كەلگەنىنە كوپ بو­لا قويماعان ٴبىر وت­با­سىن­دا قايعىلى وقيعا ورىن الا­دى. وتاعاسى اراققا سىلقيىپ توي­ىپ الىپ، ەسىنەن ادا­سىپ، ٴوز جۇبايىن ۇرىپ-سوعادى. كوك-الا قويداي قىپ سا­باپ تاس­تاي­دى. ونى­سى­مەن قويماي، شاي­تان ازعىرىپ، با­لا-شاعاسىنىڭ كوزىنشە پىشاقتاپ، پار­شا-پار­شا­سىن شىعارادى. ٴبىر قاۋىمنىڭ قابىرعاسىن قايىستىرعان وقيعا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قۇلاعىنا جەتەدى. قاپاسقا قامايىن دەپ جاتقان كەزدە اۋىل اقساقالدارى باس كوتەرىپ، با­سۋ اي­تىپ، ەل بو­لىپ، الگى ادام­دى تۇرمەدەن الىپ قالادى. بارلىق كۇنانىڭ باس­تا­ۋى، جاماندىقتىڭ جول­دا­سى – اراق ونى اقىرى اجالعا جەتەلەيدى. اراعا ٴبىر جىل ۋاقىت سا­لىپ، وزىمەن «بوتەلكەلەس» ادامنىڭ قولىنان قازا تا­با­دى. ٴسويتىپ، بەس قىزدىڭ كوزى جاۋتاڭداپ، جەتىم قالادى. جەتىم بالالاردىڭ اكەسى مەن اناسىنىڭ جاقىندارى جي­ى­لىپ، مارقۇمداردىڭ مال-مۇلكىن بولىسكە سا­لا­دى. اعايىندارى اقىلداسا كە­لە اۋدان ورتالىعىنان ماشينە ال­دى­رىپ، ورىمدەي قىزداردى «با­لا­لار ۇيىنە» اپا­رۋ­دى ۇيعارىپتى.

تىلەكتەستىڭ تاۋەكەلى 

– بۇعانام بەكىمەي تۇرىپ، جەتىمدىكتىڭ ازا­بىن تار­تىپ، تا­ۋ­داي ۋاي­ىم­دى موي­نىم­مەن كوتەرگەن مەنىڭ بۇعان جول بەرگىم كەلمەدى، – دەيدى تىلەكتەس ٴسوزىن جالعاپ. – جا­رىم گاۋھارتاسپەن اقىلداسىپ، الگى جەتىم قىزداردى اسى­راپ الۋعا شەشىم قابىلدادىق. جەتىمنىڭ ماسەلەسىن موي­نى­نا الۋعا يمەن­گەن مەك­تەپ دي­رەك­تو­رى قىزدارعا قامقورلىق كورسەتۋگە قاۋقارى جەتپەيتىنىن جەتكىزدى. بۇل ماسەلەنى اۋدان اكىمىنە دە حا­بار­لاپ­تى. اۋداننىڭ اتقامىنەرى ماعان وزگەنىڭ با­لا­سىن قامقورلىققا الۋدىڭ قيىندىعىن، ەكى-ۇش با­لا­سىن اسى­راي ال­ماي جۇرگەن جۇرتتىڭ جاعدايىن ايت­تى. «بۇل ويىڭنان باس تارت»، – دەدى. جەتىمدى جەتىلدىرۋگە ني­ەت قىلىپ، بەلىمدى بە­كەم بۋعان مەن بۇل ۇسىنىستى قابىلداماي تاس­تا­دىم. كونە قويماسىمدى سەز­گەن اكىم ٴبىر با­لا­نى اۋداندىق ٴبىلىم ٴبولىمىنىڭ باس­شى­سى­نا، ٴبىرىن اۋىلدىڭ مەك­تەپ دي­رەك­تو­رى­نا، تاعى ٴبىرىن اۋىل اكىمىنە بەرىپ، ٴبىر با­لا­نى ماعان تاپسىرعىسى كەلدى. ٴسويتىپ، بەس با­لا­نى ٴبولىپ الۋ تۋ­را­لى ۇسىنىس جا­سا­دى. قانىم با­سى­ما شاپ­تى. اشۋ­دان بۋلىعىپ، كەسىمدى پىكىرىمدى اي­تىپ، شورت كەستىم: «ٴبولىپ بە­رە سا­لا­تىن بۇلار مال ەمەس قوي. جەتىمدەردى بىرەۋگە جالتاقتاتىپ، جان-جاققا سەندەلتىپ، ولاردىڭ وبا­لى­نا قالامىز دەپ قورىقپايسىز با؟! قۇدايدان قورقىڭىز. جەتىمنىڭ كوز جا­سى­نا قالمايىق. قينالايىن، قىسىلايىن، ولار­دى ٴوز قامقورلىعىما الا­مىن. قۇداي جەر­گە قاراتىپ قويماس. تىعىرىقتان شىعار ٴبىر جول تا­بى­لار. ال­لا ٴناپاقاسىز قالدىرماس».

قايتارىمسىز قايىرىمدىلىق

بەس با­لا­سى­نا بەس جەتىم قىز قوسىلعان تىلەكتەس: «وي­پى­رىم-اۋ، ەندى نە بو­لار ەكەن؟» – دە­مەي، ون بالاعا بىردەي مەيىرىمىن توگەدى. ٴبولىپ-جار­ماي تاربيەلەيدى. كۇڭكىل سوزگە كوڭىل بولمەي، تىرشىلىگىن جاسايدى. اكىمنىڭ سوزىنە ەرىپ، «كورپەڭە قاراپ كوسىلمەيسىڭ بە؟» – دەيتىندەر كوبەيگەن. «ەرتەڭ نان تا­با ال­ماي، ون بالاڭمەن قاڭعىرىپ كەت­پە»، – دەپ مۇقاتقاندار دا تابىلعان. ٴومىرىنىڭ ٴبىراز بولىگىن قوي باعۋمەن وتكىزگەن تىلەكتەس «دۇنيەگە ٴبىر قوزى كەل­سە، ٴبىر ٴتۇپ جۋ­سان ارتىق شىعادى» دە­گەن دا­نا ٴسوزدى باسشىلىققا الىپ، تاۋەكەلگە بەل بۋ­ا­دى. ويتكەنى، ال­لا ادامنىڭ بۇكىل ىشىپ-جەمىن، ٴبىر سوزبەن ايتقاندا، ريزىعىن انا جا­تى­رىن­دا جاتقان كەز­دە بەلگىلەپ قويادى. قاسيەتتى قۇراندا: «وعان، اللا، ويلاماعان جەردەن ريزىق بەرەدى. ال كىم اللاعا تاۋەكەل قىلسا، سوندا ول، وعان جەتىپ اسادى. ٴسوزسىز اللا ٴوز بۇيرىعىن اتقارادى. راسىندا اللا، ٴار نارسەگە ٴبىر ولشەۋ قويعان» («ٴتالاق» سۇرەسى، 3-ايات)، – دەلىنگەن. «اللا قۇلدارىنان كىمدى قالاسا نەسىبەسىن كەڭىتەدى دە، تارىلتادى. كۇدىكسىز اللا ارنارسەنى تولىق بىلەدى» («انكابۋت» سۇرەسى،62-ايات)، –دەگەن ايات تا بار.

تىلەكتەستىڭ اي­تۋ­ىن­شا، اي­سا­رى اۋى­لى اۋدان ورتالىعىنان 40 شاقىرىم جەر­دە ورنالاسقان. قىس اي­ىن­دا جول ٴجۇرۋ مۇمكىن ەمەس. قالىڭ قار باسقان جول تورت-بەس ايعا جا­بى­لا­دى. اۋدان ورتالىعىنا با­رۋ ارمانعا اي­نا­لا­دى. ازىقتارىن كۇزدە تا­سىپ، قىس بويى سو­نى تالعاجاۋ ەتەدى. ەل­دە ۇن تاپ­شى. جۇرت كە­بەك يلەپ جەيدى. كۇز اي­ىن­دا تىلەكتەستىڭ تىلەگى قابىل بول­دى. ال­لا ريزىقسىز قالدىرماپتى. كۇللى ەل كە­رە­مەت وقيعانىڭ كۋاسى بول­دى. سول كۇزدىڭ اياعى مەن قىستىڭ با­سىن­دا كورشى اۋدان­دا ەگىن ەگۋ­مەن اي­نا­لى­سىپ جۇرگەن قانات ەسىمدى جىگىت اۋىلعا اياقاستىنان ديىرمەن سال­دى. بۇل جايت جۇرتتى تاڭداندىردى. سەبەبى، الگى جىگىتتىڭ جو­لاي قانشا اۋىل­دان ٴوتىپ، ەل-جۇرت اياق باس­پاي­تىن ايسارىعا ديىرمەن سالعانى تاڭعالارلىق جايت. ٴسويتىپ، اۋىلعا قايتادان جان بىتە باس­تا­دى. اۋىلدىڭ اجا­رى كىردى. ايسارىعا بي­داي تي­ە­گەن جۇك كولىكتەرى اعىلدى. قار ەرىپ، جەر قارايعانشا اشىل­ماي­تىن جول تا­زار­تى­لىپ، كورشى اۋدان­دار­مەن قاتىناس قانات جا­يا­دى. ەكى قولعا ٴبىر كۇرەك تاپ­پاي جۇرگەن جاس­تار جۇمىسپەن قامتىلادى. جۇرتتىڭ جاعدايى جاقسارىپ، ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلدى. اۋىل­دا نا­ۋباي­حا­نا اشى­لا­دى.

تىلەكتەستىڭ ەرلىگىن ەستىگەن قانات وي­لان­باس­تان جەتىمدەر تۇرعان ۇيگە بەت الا­دى. قاپ-قاپ ۇن اكەلىپ، بۇدان بى­لاي قامقورلىق جاساۋعا قاشاندا داي­ىن ەكەنىن اي­تا­دى. اي ساي­ىن ۇن جىبەرىپ، قولدان كەل­گەن كومەگىن ايا­ماي­دى. ناۋباي­حا­نا­سى­نان ىستىق نان جىبەرىپ تۇرادى. ٴاۋ باس­تا سىر­تى­نان كۇلىپ، سى­ناپ-مىنەپ، «كورپەڭە قاراپ كوسىل» دەپ «كەڭەس» بەر­گەن كەيبىر ادامدار ەندى تىلەكتەستەن ۇن سۇراپ، الاقاندارىن جاي­ىپ­تى.

ساتتىلىك الدىنداعى ساتسىزدىك 

– مەنىڭ ومىردەن تۇسىنگەنىم، – دەيدى كەيىپكەرىمىز ٴسوزىن قورىتىپ، – ادام وزگەگە قامقورلىق كورسەتپەسە، وزىنە قامقورلىق كورسەتىلمەيدى. بىرەۋگە مەيىرىم جاساماساڭىز، وزگە ادام سىزگە مەيىرىمىن توكپەيدى. كەز كەل­گەن ساتسىزدىك – ساتتىلىكتىڭ الدىنداعى سىناق. ٴوزىڭدى سۇيگەندەي، وزگەنى دە ٴسۇيۋ كە­رەك. وزگەنى سىناعانداي، ٴوزىڭدى دە سى­ناپ، سوگىپ تۇرعان دۇرىس. كەشىرىمدىلىك – اسا ۇلى كۇش، كەكشىلدىك – السىزدىك ەكەن. مەنىڭ وسىعان كوزىم جەتتى.

كوپ ۇزاماي تىلەكتەس بۇل اۋىل­دان كوشىپ كەتەدى. ٴبىر قىزىعى، سول كۇزدە ديىرمەن دە جۇمىسىن توقتاتادى. «اللا ويلاماعان جەردەن ريزىقتى وسىلاي ٴناسىپ ەتەدى ەكەن. ٴبارى قۇدايدىڭ قولىندا. قولداعى بارمەن ٴبولىسۋ – يماننان. ويتكەنى، وزىمىزدە بار بايلىقتا وزگەنىڭ اقىسى بار»، – دەيدى بولعان وقيعان ساباق العان تىلەكتەس.

جەتىم قىزدار جەتىلەدى. ٴقازىر ولار با­لا-شاعالى. قىزداردان تاراعان ۇرپاق تىلەكتەسكە ٴوز نەمەرەلەرىندەي ىستىق. ەكى جاقتىڭ با­لا­لا­رى بۇگىندە ارا­لا­سىپ-قۇرالاسىپ تۇرادى.

جەتىمگە قامقور بولۋ - ساۋابى مول ىزگى امال. ونىڭ سىيى - ٴجاننات. اللانىڭ قالاۋىمەن، ٴجانناتتا پايعامبارمەن (س.ع.س.) بىرگە بولماق. ودان اسقان نە باقىت نە ارمان بار دەسەڭشى؟!... 

www.muftyat.kz