Adamnıñ tîsî — onıñ negîzgî kombaynı dese bolatınday. Öytkenî qanday tamaq bolsın tîspen şaynap jeydî. Tîsî joq adamnıñ sözî dûrıs bolmaydı. Tîs adamnıñ bet âlpetînîñ sûlulığın qamtamasız etedî. Tîstîñ tüsuî - köp jağdayda auız quısınıñ gigienasın saqtamağandıqtan boladı. Sondıqtan da tîs pen auız quısın erekşe kütîmge alğan jön. Tîs jâne auız quısı kütîmîne mına tömendegîler jatadı.

1. Belgîlî bîr dağdı boyınşa tîs ısqıştı paydalanıp, tîstî ünemî tazartıp otırğan jön. Tîs ŝetkası öte qolaylı boluı kerek. Ol sintetikalıq materialdardan jasalğan boluı tiîs. 2-3 ayda bîr tîs ŝetkasın auıstırıp tûrğan abzal.

2. Qızıl iektî de qolmen ısqılap ünemî massaj jasap otırğan dûrıs. Bastısı erînbeu kerek.

3. Tîstî tömennen joğarı nemese kerîsînşe tazalağan jön. Tîs tazalau merzîmî 3-4 minuttan kem bolmauı kerek.

4. Tîs tâulîgîne ekî ret tazalanadı (tañerteñ jâne ûyıqtar aldında). Auızdan jağımsız iîster şığıp türuı mümkîn. Onı ketîru üşîn margantsovkanıñ onıñ âlsîz erîtîndîsîmen şayğan jaqsı nâtije beredî.

5. Tîs ŝetkaların sabındap taza sumen mûqiyat türde juu kerek. Spirtpen dezinfektsiyalap tûrğan dûrıs.

Tîs pastaları jâne ûntaqtarı qûramına gigienalıq, sonday-aq arnayı, qosımşa bölek biologiyalıq-fiziologiyalıq belsendî zattar engîzîledî. (tûzdar-fermenitter-biologiyalıq katalizatorlar, mikroelementter — Mp, Si, Ğe, So, Zî, Tî jâne ftor, kaltsiy-hlorofill-jasıl pigment, ösîmdîk japıraqtarınan öndîrîledî). Olar tîs tkanderîne, qızıl iekke, kîlegeylî qabıqqa jâne auız quısına jağımdı terapiyalıq âser etuge eseptelgen em-domdıq-profilaktikalıq köptegen tîs pastaları şığarıladı. Qazîrgî kezde olardıñ sapası öte joğarı. Öytkenî bâsekelestîk küştî jetîlgen kez. Sapasız zat şığarsañız özîñîz dalada qalasız. Sîzdîñ şığarğan zatıñızdı eşkîm de almay qoyadı.

6. Tîstî tazartqannan keyîn auızdı eleksirmen şayıp otıru kerek. Mîne, tîs kütîmî osınday deñgeyde jüru kerek.

Auız quısınıñ taza boluı - adam sergektîk berîp, köñîl-küy sıylaydı. Aurudıñ 90 payızı auız quısınıñ taza bolmauınan, yağni tîsîmîzden tuındaydı eken. Sol üşîn auızdağı kem-ketîktî bütîndeudîñ, sauıqtırudıñ âdemî külkî üşîn ğana emes, densaulığıñız üşîn de mañızı zor.

Maman retînde aytarım – tîstîñ adam ağzasına âserîn tigîzbeytîn jerî joq. Tîs auruların emdemese onıñ kerî âserî eñ aldımen jürekke, odan keyîn büyrekke, artınşa bauırğa, sonan soñ îşkî qûrılısqa, tîptî miğa da âser etedî. Auız quısınıñ sau bolmauı, kerek deseñîz, adam psihologiyasına da «şabuıldaydı». Mâselen, tîsterî qisıq nemese qûrttağan adam köpşîlîk aldında aşılıp söyley almay, qısılıp, tûyıqtala tüsedî, al külgende erîksîz qolımen auzın kölegeyleydî.

Basqa da jûqpalı aurular siyaqtı, auız quısındağı aqaular da jûğadı. Yağni qûrttağan tîs körşîsîn de zaqımdaydı. Osılay der uaqıtında dârîgerge körînbegennen 32 «marjannıñ» bârî bülînuî âbden mümkîn.

Negîzînde tîs dârîgerîne jılına bîr ret, tîptî tîsîñîz sau bolsa da qaralğan abzal.

Tîstî jâne auız quısı sırqattarın ârkîmnîñ öz betînşe emdeuîne bolmaydı. Nauqastar köbîne tîs auruları âbden meñdep ketken soñ ğana dârî­gerge keledî. Ondayda bîrneşe tîs jûlınıp, tîs qatarı bûzılıp, tîstem (prikus) tömendeydî, sonıñ saldarınan bet­tîñ tömengî üşten bîr bölîgî, yağni şaynau bölîgî tömendep ketedî. Söytîp adamnıñ bet-âlpetî bûzıladı. Mûndayda ortoped stomatolog maman tek tîs qatarın ğana qalpına keltîrîp qoymay, bettîñ şaynau bölîgîn de bağzı qalpına keltîruî tiîs boladı.

Tîs auırdı dep üyde jürîp alu neme­se özdîgînşe emdeu key jağdaylarda adam ömîrîne de qauîp töndîruî mümkîn. Asqınıp­ îsîngen tîstîñ astına sarı su (îrîñ) jina­ladı. Ol öz betînşe jol tauıp, îşkî ka­naldar arqılı ağzağa ötedî. Söytîp meningit, mi qabınuı men îrîñnîñ jû­lın­ğa jâne ökpege tarauına sebep boladı. Îrîñ miğa ötken jağdayda jüz mıñnan bîr adam ğana tîrî qaluı mümkîn. Sol îrîñ ökpege öter bolsa, ol ökpenî kesu­den basqa amal qalmaydı. Mûnıñ barlığı uaqıt ötkîzîp alğan jağdayda bolatın jâytter. Osığan ûşıramas üşîn azamattar tîske daq tüsken sâtte dârîgerge keluî kerek. Al sırqat uaqı­tılı tîs dârî­gerlerîne qaralsa, îrîñdî dârî arqılı dâretpen şığarıp jîberuge boladı. Âdette adamnıñ keskîn-kelbetî köbî­nese domalaq jüzdî, sopaq jüzdî nemese tört bûrıştı bolıp keledî. Domalaq­ jüzdî adamğa kürek tîstîñ döñesteu türî jarasadı. Sopaq jüzdî adamğa kürek tîstîñ ekî büyîr tûsı sozıñqı bolğanı dûrıs. Al tört bûrıştı bet-âlpettî adam­ğa kürek tîstîñ qabırğaları özara tîp-tîk kelgenî jarasımdı. Bîlîktî stomatolog osınday jaylardı eskerîp, tîske salınatın protezderdî tîstegî kem-ketîktî baz qalpına keltîru üşîn ğana salıp qoymay, bet-âlpettîñ âdemîlîgîn qalpına keltîru jağın da qarastıradı. Stomatologiyada tîs, tîs qatarı, bet-âlpet qarım-qatınasın körsetetîn Nilson üştağanı (triadası) bar. Osı üştağandı paydalanıp, adamnıñ bas süyegîn qalpına keltîruge de boladı. Âdemîlîktî tek bet-auızdıñ qozğalıssız kezîndegî sırt pîşînînen ğana körmey, jaq-bet-tîs müşelerînîñ qızmet atqarğan kezîndegî özara üylesîmdîlîgînen de köruge boladı. Qısqası, tîs saulı­ğı, auız quı­sınıñ aman­dığı eleu­sîz qaldıratın nârse emes.

Gülşat DÂULETBAEVA,

tîs dârîgerî