Erjan qajı MALĞAJIÛLI

Qazaqstan mûsılmandarı

dîni basqarmasınıñ törağası,

Bas müfti

Qazaq ğûlamaların tanıp-bîlu jâne eñbekterîn nasihattau kezek küttîrmes mâselenîñ bîrî. Bûl bîzdîñ ruhaniyatımızdıñ tarihı. Dînîmîzdîñ tarihı. Qûran Kârîm men Payğambar sünnetîn jete tüsînuge baspaldaq. Keşegî men bügîndî jalğaytın altın köpîr. Jer astındağı qazınadan da qımbat düniemîz.            

Küllî türkînîñ ruhani ûstazı Qoja Ahmet İassaui öz hikmetterîn öleñ joldarımen jetkîzîp, keyîngîlerge dîni- uağızdıñ sara jolın salıp kettî. Âzîret Sûltan hikmetîn:

«Bîsmîllâ» dep bayan ettîm hikmet aytıp,

Şâkîrtterge dür men gauĥar şaştım mîne.

Jandı jaldap, qayğı şegîp, qandar jûtıp,

Men «dâpter sâni» sözîn aştım, mîne, – dep bastaydı.

Öz jûrtına sıymay quılğan «ğûlamasımaqtardı» pîr tûtıp jürgen bügîngî jastarğa ata mûrası auaday qajet. Tîptî, qazaqtan dîn qayratkerî şıqpağan dep kesîp aytatın kelte oylı jastar şoğırı da joq emes. Onıñ bîr sebebî, qazaq ğûlamalarınıñ şığarmaları âdebiet mûrası retînde ğana zerttelgendîkten. Bîz müftiyat bastağan dîn qızmetkerlerî Ahmet İassauiden bastap Abayğa deyîngî ğûlamalar legînîñ eñbekterîn dîni tağılım jâne nasihat tûrğısınan köpşîlîkke tanıtudamız. Mâselen, türkî halqına ortaq tûlğa Jüsîp Balasağûni baba (şamamen 1017-1075)  âñgîmenîñ âlqissasın:

Alla atı­men bas­ta­dım söz âlîbîn,

Jarılqağan, jaratqan bîr Tâñîrîm!

Raqımdı İem payğambarın jîberdî,

Kîsî îzgîsî, el sa­ra­sı jîgerlî,-dep jırlaydı.

Al, Ah­met İügîneki (HÎÎÎ ğ.) bolsa:

Bîr Alla öltîretîn tîrîltetîn,

Körersîñ sen de onı közîñ jetîp.

İesî qûdîrettîñ jalğız Qûday,

Ölgenderdî tîrîltu oğan oñay,-dep jırlaydı.

Mîne, bûl tûnıp tûrğan tauhid. İmanşarttı tört jol öleñmen jetkîzude. Tîlge jeñîl, oyda tayğa tañba basqanday jattalıp qaladı.

Abılay hannıñ aqılşısı Bûhar jırau Qalqamanûlı (1668-1781) maqtau-madaqqa Qûday Tağalanıñ layıq ekendîgîn, âñgîmenîñ abzalı imandı tügendeu ekendîgîn jalpaq jûrtqa ûğınıqtı jır joldarımen jetkîzgen.

Ey, aytaşı, Allanı ayt,

Atı jaqsı Qûdaydı ayt.

Tört şadiyar Mûstafa,

Mûsqaf aşqan ğalamdı ayt.

Tâñîrîm sözî – Fûrqandı ayt,

Kâlâm Alla – Qûrandı ayt.

Tâñîrîm salsa auzıña,

Jan joldasıñ – imandı ayt.

Jamandıqqa jaqsılıq

Köktemegen Edîldî ayt.

Qara qıldı qaq jarğan

Nauşaruanday âdîldî ayt.

Arşı menen Kürsînî ayt.

Lauhı menen Kâlâmdî ayt.

Qûdıretîmen jaratqan

On segîz mıñ ğalamdı ayt.

Aqtan siya tanıtqan

Dâuît penen qalamdı ayt.

Söyleu üşîn jaratqan

Söz anası sâlemdî ayt.

Tîrîlîkte sıylasqan

Ata menen anañdı ayt.

Adam üşîn jaratqan

Qızıqtı nâubet balañdı ayt.

Ölgennen soñ jer jûtqan

Qarañ qalğan deneñdî ayt. Bûl şariğat emey nemene!?

Mına öleñ joldarına zer salıp körîñîz:

Dîn pûsırman balası

Adamdıqtan jerîmes,

Tîl pûsırman, qaraşı,

Aramdıqtan şegînbes.

Dânîkkesîn bûl şîrkîn,

Adal bîr dâm jegîzbes!

Bûl Ümbetey jıraudıñ (1697-1786) sözî. Şınayı mûsılman men tîlîmen ğana mûsılman bolğan jannıñ ara-jîgîn ajıratıp jetkîzude.

Aldıñğı jıraulardıñ îzîmen jürgen aqın Şortanbay Qanayûlı (1808-1881) halıqtı aqıretke amal etuge şaqırıp, nasihat aytqan.

Ülkender, sağan aytayın,

Mal basına barmañdar,

Aqıret qamın qarmañdar!

Dünienîñ boğı üşîn

Sîrâ, tîptî azbañdar!

Tentek bolma balağa,

Bezer bolma kelînge,

Qadîrîñ keter elîñe,

Qarauıl qoy sözîñe!

Qanşa nârse eredî

Ölgennen soñ özîñe?!

Qaray almay jürersîñ

Tañda mahşar künînde

Qûdayıñnıñ jüzîne!

Atanıñ tîlîn ûl almas,

Ananıñ tîlîn qız almas.

Ayta berîp qayteyîn,

Ölînîñ tîlîn tîrî almas!

Jaqınnan şıqqan jaqsını

Ağayın-tuğan köre almas.

Aqır zamannıñ belgîsî –

Bîrge tuğan bauırıñ

Tatu da bolıp jüre almas!

Altınğa qimas qımbat nasihat. Dastarqan basında ûl men qızğa bûl şumaqtardı jattatıp qoysañız, ömîrlîk tâlîm-târbie. İmandılıq, âdep, târbie turalı nasihattı bîr öleñge sıydırğan kîsînîñ tek aqın boluı jetkîlîksîz. İmandılıq jaylı qolğa qalam alıp, nasihat jazu üşîn jıldar boyı dîn üyrengen tûlğa boluı qajet. Al, künî bügînge deyîn öleñî sınğa îlîkpey, mîn tabılmauı sonıñ bîrden bîrî ayğağı.

Aydan aru nârse joq,

Tünde bar da, kündîz joq.

Künnen aru nârse joq,

Kündîz bar da, tünde joq.

Mûsılmanşılıq kîmde joq.

Tîlde bar da, dîlde joq.

Köşpelî beynet, köp dâulet

Bîreude bar da, bîrde joq.

Bûl sır süleyî Bazar jırau Oñdasûlınıñ (1842-1911) sözî. Mûsılmandıq turalı ârkîm-aq şama-şarqısına qaray söz aytuı mümkîn. Alayda, amal etu tek nağız azamattıñ ğana qolınan keletîn îs ekenîn ûqtıruda.

Keyînnen Mañğıstaudıñ marqasqası Qaşağan Kürjîmanûlı (1841-1929) qazaq dalasında dîni dâstürdî qalıptastırıp ketken ûlı tûlğalardı bılayşa eske aladı:

Mûsılman kemdik körgen joq,

Âziret Sûltan – Qoja Ahmet

Şaytanğa soğıs aşqalı.

Zikirmen zarlap erte-keş,

Nâpsisin baylap tastadı.

Soñınan ötti Baqırğan

Müşkilin aytqan bastağı.

Kâmil insan – şın asıl

Mürsâlim ötken Bastamı. 

Qazaq mûsılmandığınıñ tamırı tereñde. Mîne, bûl qazaq dalasında şaşılıp jatqan jaqûtımız. Qarausız qalğan qazınamız. Qûran Kârîmnîñ şeksîz hıkmetî men sünnettîñ köp qırlı sırın dûrıs üyrenu üşîn keşegî ğûlamalar eñbegîn oquğa jâne oqıtuğa mîndettîmîz. Mûsılmandıñ dânîn bîzdîñ topıraqqa egîp ketken danışpan babalar kîtabın türlî deñgeydegî mînberlerde tanıtuğa jauaptımız. Qala berse, ârbîr şañıraqta âke bala-şağasına bîr mezgîl oqıp bergenî qûba-qûp bolar edî. Bügîn ğana nağız tauhid keldî dep töbeden jay tüsîrîp jürgenderdîñ jañsaq pîkîrînîñ bîr sebebî osı. Ata mûrasınıñ aytarlıqtay köpşîlîkke nasihattalmauında. Bûğan eldîñ dîn jâne ziyalı qauımdarına ortaq jauapkerşîlîk. 

Danışpan Abay (İbraĥim) Qûnanbayûlı (1845-1904):

Alla – mînsîz âuelden,

Payğambar – haq,

Mümin bolsañ, üyrenîp,

sen de ûqsap baq.

Qûran ras, Allanıñ sözî-dür ol,

Tâuilîn bîlerlîk ğılımıñ şaq.

Allanıñ, Payğambardıñ jo­lın­da­mız,

In­ta­mız­dı bûzbastıq ima­nı­mız.

Pay­da maqtan, âuesqoy şay­tan îsî,

Kânî bîzdîñ nâpsînî tıyğanımız?

Mûnı jazu üşîn Abaydıñ aqın bop tuuı jetkîlîksîz ekenî aytpasa da tüsînîktî. Talay senîm kîtaptarın oqımay, jürekke toqımay osılayşa jazu mümkîn emes. Bûlar qazaqtıñ dîn ğûlamaları. Ateistîk sayasat zûlmat zamanında qazaq dalasındağı imandılıq şırağın söndîrmegen sañlaqtar. Elîmîzdegî meşîtter qiratılıp, Qûran oquğa tıyım salınğan dâuîrde ğûlamalarınıñ janpidalığı jâne ıqılası mûsılmandıqqa qorğan boldı. Jazğan eñbekterîn âdebi mûra degen sıltaumen ûrpağı oqıp, imani tâlîm alıp otırdı Osılayşa, İslam dînî qara öleñ joldarımen nasihatın toqtatpadı.

Dîn danaları aytılğanda Mâşĥür Jüsîp bîr töbe. Jauĥarday jazbaları bügînde tereñ zertteuge sûranıp-aq tûr. Bügîngî jas ğalımdar İassauiden Abayğa deyîngî ğûlamalardıñ eñbegîn zerttese, sırın aşa tüsse nûr üstîne nûr bolar edî. Mâşĥür Jüsîp:

Bismillâĥir-rahmanir-rahim deyîn,

Qûdayğa hamd aytamın mûnan keyîn.

Ayırğan tîl men jaqtı zaman bolar,

Söylep qal, qızıl tîlîm, oğan deyîn,-netken tamaşa sözder.

Taşkenttegî «Kökeltaş» medresesînîñ tülegî, ösietîn öleñmen örgen Tûrmağambet Îztîleuov (1882-1939):

Ey, Kârîm,köñîlîn körkeyt mûsılmannıñ!

Quandır qaybîrîn de qısılğannıñ!

Taupıq ber bîreuî emes, bârîne de,

Köñîlînen iman nûrın ûşırğannıñ!

Serîgîñ joq bîr Alla,

Ölmeytîn tîptî tîrî, Alla.

Qastıq qılğan Hannastıñ,

Tûmsığına ûr, Alla.

«Ümîtîñdî üzbe!» dep

Aytqansıñ Özîñ Qûranda. Mûnda şariğat ta, nasihat ta bar.

Bûl öleñ joldarı teñîzden tamşı ğana. Bar bolğanı, ata-babadan jetken jâdîgerdîñ jûrnağı. Arı qaray tereñ üñîlseñ tübî körînbeytîn mûhittay mûra jatır. Qazaq âdebietînde mûsılmandıq tanımnan tuğan tuındılar tolıp jatır. Tegînde, halıqtıñ ûlttıq sanası men bolmısı İslam dînîmen tonnıñ îşkî bauınday astasıp, jımdasıp ketken. Tîptî, qazaq halqınıñ bolmıs-bîtîmîn, mâdeniet-âdebietîn İslam dînînen ajıratıp qarau mümkîn emes. Dâlel retînde halqımızdıñ auızekî tîlînde qalıptasqan söz oralımdarın da keltîruge boladı. Öytkenî söz – adamnıñ aynası, îşkî sana-sezîmînîñ sırtqa şıqqan körînîsî.

Sayıp kelgende, «Alla - bîr, Qûran - şın, Payğambar - haq» degen qağidanı ertelî-keş aytıp jürgen keñ sahara jûrtınıñ jadında islami qağidalar berîk ornağan edî. Olar tîrşîlîgîn de, ölîmîn de mûsılmanşılıq şarttarına say etu tırısıp baqtı. Halqımızdıñ sana-saltında Qûdaydı madaqtau, zîkîr etu ülgîlerî erekşe saqtalıp qaldı. Babadan atağa, atadan âkege, âkeden balağa, baladan keyîngî tolqınğa jetîp, ûrpaq jadınıñ tübînde jattalğan zîkîr ülgîsînîñ bîrî mınaday.

Lâ ilâĥâ illallaĥ!

İllalada payda bar.

Bîlmegen qûlğa ne ay­la bar?

Jatar jerîñ qarañğı,

Şamşırağıñ saylap al!

Tösekke jatqanda kâlimasın qaytalap, tîlek tîlegende «Alla qûlım degey, Payğambar ümbetîm degey» dep qayırdı. Sol arqılı mûsılmandıqtıñ sara jolınan sırt ketpedî. Tîlektîñ töresîn de tektî babalarımız qaldırıp kettî:

Bîrînşî tîlek tîleñîz,

Bîr Allağa jazbasqa!