ҚАЗАҚТЫҢ АҚТАП АЛУ ДӘСТҮРІ

Сөз төркіні

Этимологиялық мәні

Ақтап алу термині қазақ тілінде екі сөзден құралған.

1. "Ақтап” — бұл сөздің түбірі "ақ" (жақсы, таза, әділ) және "тап" (салу, беру) сөздерінен келеді. Мұнда "ақтап" — біреуді немесе бір нәрсені әділдік тұрғысынан қорғап, оған жақсы баға беру мағынасында қолданылады.

2. "Алу" — бұл сөз затты немесе құқықты қабылдап алу деген мағынаны білдіреді.

Сондықтан, "ақтап алу" термині біреуді немесе бір нәрсені әділдік негізінде қорғап, оған артықшылық немесе құқық беру деген мағынаға келеді. Қазақ тіліндегі осы термин арқылы адамды немесе істі ақтап алу, яғни ол адамды немесе істі кінәдан босату, әділ бағалау, немесе заңды құнды төлеу арқылы қарастырылатын процесс сипатталады.

Сөздіктегі ұғымы

Қазақ сөздіктерінде "ақтап алу" ұғымы келесідей сипатталады.

1. Жазадан босату: Құқықтық немесе моральдық тұрғыдан біреуді кінәсіз деп тану, жазадан немесе айыптан босату. Бұл әдетте адамның кінәсіздігін дәлелдеу немесе оның жасаған әрекеті үшін өтемақы төлеу арқылы жүзеге асады.

2. Кінәсіз деп тану: Біреудің кінәсіздігін немесе дұрыс әрекет еткенін мойындау. Бұл адамның заңды, моральдық немесе әлеуметтік тұрғыда жауапкершіліктен босатылуын білдіреді.

3. Құн төлеу: Қазақ құқықтық жүйесінде адамның өлтірілгені немесе мал-мүліктің бүлінгені үшін төленетін өтемақы. Мұнда құн төлеу арқылы айыпкер ақталып, мәселе шешіледі.

4. Әділдік: Әділдік және құқықтық нормаларды сақтау тұрғысынан қарастыру. Бұл ұғым, әсіресе, халық арасындағы бейбітшілікті сақтау және дауларды шешу мақсатында қолданылды.

5. "Ақтап алу" дәстүрі қазақ құқықтық мәдениетінде әділдік, кінәсіздікті мойындау және өтемақы төлеу арқылы жүзеге асырылған процесс болып табылады. Бұл терминнің этимологиясы әділдікке негізделген және оны сөздік анықтамалары арқылы түсінуге болады.

Ақтап алу дәстүрінің мәні

1. Ақтап алу дәстүрі қазақ қоғамында тек жеке адамдардың ғана емес, бүтін бір рудың, қауымның да абыройын сақтауға үлкен ықпал еткен. Дәстүр қоғамның тыныштығы мен бірлігін қамтамасыз етіп, дау-дамайдың бейбіт жолмен шешілуіне негіз болды. Бұл дәстүрдің арқасында әділетсіздік пен заңсыздыққа жол берілмей, кінәлі деп танылғандар өз кінәсін мойындауға және қателіктерін түзеуге мүмкіндік алды.

2. Ақтап алу дәстүрі – қазақ қоғамында әділдік пен ақиқаттықты сақтауда, даулы мәселелерді шешуде қолданылатын құқықтық және әдептік институт. Бұл дәстүр ежелгі замандардан бері қазақ халқының әдет-ғұрпында орын алып, дала заңдарының негізгі тетіктерінің бірі болып саналған.

3. Ақтап алу дәстүрінің мәні – кінәлі деп танылған адамды немесе қауымды ақтау, яғни оларды айыптан арылту және олардың абыройын қалпына келтіру. Бұл үдеріс арнайы билердің қатысуымен, яғни қоғамдық беделді, әділ әрі тәжірибелі билердің төрелігі арқылы жүзеге асырылатын болған. Олар даудың негізін, дәлелдерді және айыпталушының әрекеттерін мұқият зерттеп, шешім қабылдаған.

Төле би, Қазыбек би, Айтеке би дәуіріндегі ақтап алу дәстүрі

XVII-XVIII ғасырларда Төле би, Қазыбек би, Айтеке би секілді дана билер қазақ халқының әлеуметтік өмірінде үлкен рөл атқарды. Олар өздерінің әділдігі мен даналығымен танылып, талай дауларды шешіп, халықты бірлікке шақырған. Ақтап алу дәстүрі сол заманда да кеңінен қолданылып, қоғамда әділдік пен тәртіптің сақталуын қамтамасыз еткен.

Төле би және әділдік қағидалары

Төле би өз шешімдерінде әділдік қағидаларын қатаң ұстанған. Ол үшін ең бастысы - шындық пен әділдік. Төле би көп жағдайда халық арасында бірлік пен тыныштықты сақтап, дауларды дұрыс шешуге басымдық берген. Оның билік жүргізген кезеңінде ақтап алу дәстүрі арқылы көптеген жеке тұлғалардың және тайпалардың ар-намысы қалпына келтірілді.

Төле би және шешімпаздығы

Бірде екі тайпа арасында жер дауы туындайды. Жерді иелену құқығына екі жақ та бірдей үміткер болғандықтан, мәселе Төле биге дейін жетеді. Төле би екі жақты тыңдап, олардың дәлелдерін мұқият қарастырып, жерді екі тайпаға теңдей бөліп береді. Алайда, кейін белгілі болғандай, жердің бір бөлігіндегі құнарлылығы жоғары екендігі анықталады. Бұл жағдайда Төле би бірінші бөлікті алған тайпаның қосымша артықшылықтарды алмауын қадағалап, әділ шешім шығарады.

Қазыбек би және ұлт бірлігі

Қазыбек би ақтап алу дәстүрі арқылы ұлттың бірлігін сақтауға көп көңіл бөлген. Ол ұлттың мүддесін бірінші орынға қойып, дауласушы тараптарды мәмілеге келтіріп, олардың арасындағы түсініспеушіліктерді жойып отырған. Оның шешімдері тек заңдық тұрғыда ғана емес, моральдық-этикалық тұрғыда да халықтың көңілінен шығып отырған.

Қазыбек би және елшінің ақталуы

Қазыбек би бір дауда қазақ елшісін ақтап алады. Елші басқа мемлекетке қазақ халқының абыройын қорғауға жіберілген болатын, бірақ қарсы жақ оны жазықсыз кінәлайды. Қазыбек би елшінің елге деген адалдығын дәлелдеп, оның ар-намысын қалпына келтіріп, ақтап шығады.

Айтеке би және халықтың сенімі

Айтеке би халықтың сенімін ақтап алу дәстүрі арқылы нығайта білген. Ол әділ шешім қабылдап, кінәсіз адамдарды ақтап, олардың беделін сақтап, әділдікке деген халықтың сенімін арттырған. Айтеке би халықтың мұң-мұқтажын, олардың әділетті шешімге деген сұранысын ескеріп, дауларды әділдікпен шешуді өзінің басты міндеті деп санаған.

Айтеке би және тұтқындалған жауынгер

Айтеке бидің заманында бір жауынгер соғыста тұтқынға түседі де, ол жаудың айыбына қалдырылады. Жауынгерді ақтап алу үшін, Айтеке би оның батырлығын, жауға қарсы ерлікпен күрескендігін алға тартады. Жауынгердің кінәсіздігі дәлелденіп, ол өз қауымына қайта оралып, оның абыройы сақталады.

Түйін

Үш жүздің билері - Төле би, Қазыбек би, Айтеке би - өз заманының ең ірі заң шығарушылары мен әділ төрелері ретінде танылған. Олар ақтап алу дәстүрін нығайтып, оның қоғамдағы орнын бекіте түсуді өздерінің басты міндеттерінің бірі деп санады.

Ақтап алу дәстүрі қазақ халқының құқықтық мәдениетінің ажырамас бөлігі болып табылады. Бұл дәстүр арқылы қоғамда әділдік, теңдік және бейбітшілік орнады. Төле би, Қазыбек би, Айтеке би сияқты тұлғалардың мұрагерлік қазынасынан бұл дәстүрдің мәнін түсініп, оны қазіргі заманның құндылықтарына сай бейімдеу маңызды.

Ақтап алу дәстүрінің қазіргі заманға әсері

Ақтап алу дәстүрі бүгінгі күні де өзекті болып отыр. Бұл дәстүр қазіргі заманғы құқықтық және сот жүйесінің негізін құрап, әділеттілік пен адам құқықтарын қорғауда үлкен рөл атқаруда. Ақтап алу дәстүрі арқылы қоғамда әділетсіздікке жол берілмей, кінәсіз адамдарды қорғау, олардың ар-намысы мен абыройын қалпына келтіру мүмкіндігі сақталуда.

Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары - халықтың тарихы мен мәдениетінің ажырамас бөлігі. Ақтап алу дәстүрі - бұл қазақ халқының құқықтық санасының көрінісі, оның әділдікке деген ұмтылысының нәтижесі. Бүгінгі таңда бұл дәстүр біздің қоғамымыздағы әділдік, теңдік және заңдылық принциптерінің сақталуына үлкен үлес қосып отыр.

Исламдағы ақтап алу дәстүрі

Исламда "ақтап алу" дәстүрі әділдік пен құқықтың шеңберінде қарастырылып, шариғат заңдарына сәйкес жүзеге асырылған. Ислам құқықтық жүйесінде ақтап алу немесе біреуді кінәсіз деп тану әділеттілікке негізделген, яғни әрбір адамның құқықтары мен міндеттері қатаң сақталады.

Исламда ақтап алу тәртібі

1. Кінәлілік пен кінәсіздік презумпциясы:

Исламда адамды кінәлі деп тану үшін дәлелдер мен куәгерлердің айғақтары қажет. Егер айыптаушы тарап жеткілікті дәлелдер мен куәгерлер ұсына алмаса, онда айыпталушыны ақтап алу қажет. Исламда кінәсіздік презумпциясы басымдыққа ие, яғни адам кінәсіз болып саналады, егер кінәсі дәлелденбесе.

2. Куәгерлердің рөлі: Куәгерлердің айғақтары өте маңызды рөл атқарады. Мысалы, шариғат бойынша зина (некеден тыс қатынас) жасағандығы туралы айыптау үшін төрт әділ куәгердің айғақтары қажет. Егер мұндай куәгерлер болмаса, айыптау негізсіз деп есептеледі және адам ақталады.

3. "Касам" рәсімі: Касам – исламдық құқықта ант беру рәсімі. Егер екі тарап арасында дау туындаса және куәгерлер жоқ болса, айыпталушы немесе айыптаушы ант беру арқылы өзінің кінәсіздігін немесе кінәсін дәлелдей алады. Бұл рәсім кейде істі шешуде маңызды рөл атқарады.

4. Казифа жазасы: Егер біреу жалған айып тағып, кейін дәлелденбей қалса, онда айыптаушыға "казифа" деп аталатын жаза қолданылады. Бұл жағдайда айыпталушы адам толық ақталып, жалған айыптаушыға жаза беріледі.

5. Диет (қан ақысы) және ақтап алу:

Біреуді кездейсоқ немесе қателікпен өлтірген жағдайда, қасақана адам өлтіру айыбынан ақтап алу үшін қылмыскерге "диет" деп аталатын қан ақысын төлеуге мүмкіндік беріледі. Бұл қан ақысы жәбірленушінің отбасына немесе жақындарына беріледі, ал қылмыскер айыптан босатылады.

6. Тәубе мен кешірім: Исламда тәубеге келу де ақтап алудың бір жолы болып табылады. Егер адам өзінің жасаған қателіктерін мойындап, шын жүректен тәубеге келсе, Алла оны кешіріп, ақтайды. Мұсылмандар арасында да, егер біреу өзінің қателігін мойындап, жәбірленушіден кешірім сұраса, ол адамды ақтап алу мүмкіндігі қарастырылады.

7. Исламда ақтап алу дәстүрі шариғат заңдарына негізделіп, әділдік пен құқыққа сәйкес орындалады. Бұл жүйе арқылы кінәсіз адамдарды қорғау, жалған айыптаулардан сақтандыру және әділ шешім қабылдау мақсаттары көзделеді. Исламдық құқық жүйесінде дәлелдер, куәгерлер, ант беру, және тәубеге келу сынды әдістер арқылы ақтап алу іске асырылады.

Қазақ хандары замандағы ақтап алу заңдық ережелері

Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы, және Жеті Жарғы** қазақ хандарының құқықтық жүйелерінде әділдік пен тәртіпті сақтау мақсатында жасалған заңдар жинақтары болды. Бұл заңдарда ақтап алу (яғни, айыптан арылту) туралы мәліметтер де қарастырылған, бірақ олар жалпы құқықтық және әділдік қағидалары аясында қарастырылды.

Қасым ханның қасқа жолы

Қасым ханның Қасқа жолы – XV-XVI ғасырларда өмір сүрген Қасым хан тұсында құрастырылған құқықтық жинақ. Бұл жинақ қазақ хандығында тәртіп орнатуға және қоғамның ішкі құрылымын нығайтуға бағытталды. Қасым ханның заңдарында:

1. Құқықтар мен міндеттерді қорғау: Әрбір адам өзінің құқықтарын қорғауға құқылы болған. Айыптау немесе кінә тағылған жағдайда, адамға өз құқықтарын қорғау мүмкіндігі берілді.

2. Дәлелдердің қажеттілігі: Айыптаушы тарап міндетті түрде дәлелдер мен куәгерлерді ұсынуы керек еді. Егер дәлелдер жеткіліксіз болса, айыпталушы ақталып шығуы тиіс болатын.

Есім ханның ескі жолы

Есім ханның Ескі жолы – XVII ғасырда Есім хан тұсында қалыптасқан заңдар жиынтығы. Бұл заңдар Қасым ханның Қасқа жолының жалғасы болып табылады және көптеген құқықтық нормаларды сақтап қалды. Ақтап алу процесі мынадай жағдайларда қарастырылды:

1. Айыптауға қарсы дәлелдемелер: Айыпталушыға өз кінәсіздігін дәлелдеу үшін куәгерлерді немесе айғақтарды көрсетуге мүмкіндік берілді. Егер айыпталушы өз кінәсіздігін дәлелдей алса, ол ақталды.

2. Жаза мен кешірім: Жазаға тартылған адамды ақтап алу немесе кешіру құқығы хандар мен билердің қолында болды. Егер айыпталушы өзінің кінәсін мойындап, жәбірленуші тараппен татуласса, ол ақталып, жазадан босатылуы мүмкін еді.

Жеті Жарғы

Жеті Жарғы – Тәуке ханның билігі тұсында XVIII ғасырдың басында жасалған заңдар жинағы. Жеті Жарғы қазақ хандығының құқықтық жүйесінің шыңы болып саналады және ол қазақ қоғамының құқықтық нормалары мен қағидаларын жүйелеуге бағытталған. Ақтап алу мәселесіне қатысты Жеті Жарғыда келесі негізгі қағидалар қарастырылды:

Әділдік және шындық

Жеті Жарғыда әділдік пен шындық басты орынға қойылды. Әрбір адамға өз ісін қорғауға мүмкіндік берілді, ал айыптаушы тарап өз айыптарын дәлелдеп беруі тиіс болды. Егер айыптаушы тарап дәлелдер келтіре алмаса немесе куәгерлер жеткіліксіз болса, айыпталушы ақталып, айыптан босатылды.

Қылмыстық істерде ақтап алу

Қылмыстық істер бойынша ақтап алу шешімдері көбінесе билердің, яғни соттың беделді тұлғаларының шешімімен жүзеге асырылды. Олар айыптаулардың шындығын тексеріп, әділдікке негізделген шешім қабылдады.

Қанды кек және ақтап алу

Жеті Жарғыда қанды кек мәселесі де қарастырылды. Қанды кекке байланысты айыпталушыларды ақтап алу үшін, арнайы келісімдер жасалып, екі жақтың татуласуы талап етілді. Егер татуласу мүмкін болмаса, онда айыпталушы тарап өз кінәсін мойындап, тиісті жазасын өтеуге тиіс болды.

Қазақ хандарының құқықтық жүйелерінде, соның ішінде Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы, және Жеті Жарғы заңдарында ақтап алу мәселесі әділдік пен құқықтық қағидалар шеңберінде қарастырылған. Бұл заңдарда ақтап алу процесі айыптау мен кінәсіздік презумпциясына, дәлелдер мен куәгерлердің айғақтарына, сондай-ақ әділдік пен шындықты сақтауға негізделді. Ақтап алу арқылы жеке адамдардың және қауымдардың құқықтары қорғалып, қоғамда бейбітшілік пен тәртіп сақталды.

Қазақ халқының құқықтық жүйесі

Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы , және Жеті Жарғы заңдарында адам өлтіру немесе басқа да ауыр қылмыстар үшін жазаны орындау және айыпкерді ақтап алу үшін белгілі бір мөлшерде құн төлеу (қанды кек мәселесі) жүйесі қалыптасқан. Бұл жүйеде әрбір адам өмірі мен мүліктің құны нақты белгіленген және бұл құнды төлеу арқылы дауларды бейбіт жолмен шешу мақсат етілген.

Ер адамның құны

1. Толық құн (ер адамның толық құны):

Ер адамның құны қазақ қоғамында 1000 қой немесе 100 түйе деп белгіленген. Бұл құнды "толық құн" деп атайды және қасақана немесе кездейсоқ түрде ер адамды өлтірген жағдайда төленеді.

Егер өлтірілген ер адам төре немесе қожа әулетінен шыққан болса, құн екі есе артып, 2000 қой немесе 200 түйе төленген.

2. Құнды төлеу арқылы ақтап алу:

Егер қылмыскер құнды төлеп, өлген адамның туыстарымен татуласса, ол ақталып, жазадан босатылған. Бұл жағдайда қанды кек тоқтатылып, екі жақ арасында бейбітшілік орнатылған.

Әйел адамның құны

1. Жарты құн (әйел адамның құны):

Қазақ қоғамында әйел адамның құны ер адамның құнының жартысына тең деп есептелген. Яғни, әйелдің құны 500 қой немесе 50 түйе болған.

Әйел адамды өлтірген жағдайда да, қылмыскер толық құнның жартысын төлеуге міндетті болған.

2. Құн төлеу және ақталу: Әйелдің құнын төлеу арқылы қылмыскер де ақталып, жазаға тартылмаған. Өлген әйелдің туыстары құнды қабылдаған соң, қанды кек тоқтатылған.

Баланың құны

1. Жас мөлшеріне байланысты құн:

Балаға жасалған қиянаттың құны оның жасына байланысты есептелген. Егер бала кішкентай болса, оның құны да аз болған. Өсе келе, құны да артып отырған.

Әдетте жас бала үшін құн 300 қой немесе 30 түйе деп белгіленген.

2. Ақтап алу: Баланы өлтірген жағдайда да құн төлеу арқылы мәселе шешілген. Туыстары құнды қабылдап, қылмыскерді кешірген соң, ол ақталған.

Үлкеннің құны

1. Жасы үлкен адамның құны: Үлкеннің құны, әдетте, ер адамның құнымен бірдей болған. Егер қарт адам қоғамдағы беделді тұлға болса, құны артып, кейде екі есе артуы мүмкін еді.

Әдеттегі құн 1000 қой немесе 100 түйе болған, бірақ бұл құнның мөлшері кейде дәулетіне және беделіне байланысты өзгеруі мүмкін еді.

2. Құн төлеу және ақталу: Үлкен адамды өлтірген қылмыскер толық құнды төлеуге міндетті болған. Туыстары құнды қабылдап, келісімге келген соң, қылмыскер ақталған.

Мал-мүліктің құны

1. Мүліктік шығындар: Мал немесе басқа мүлікті ұрлау, бүлдіру немесе жою жағдайында қылмыскер сол мүліктің құнын толық өтеп беруі қажет болған.

Малды ұрлаған жағдайда қылмыскер тек ұрланған малдың құнын ғана емес, оның үстіне **салық (өтеу ақысы)** төлеуі керек еді. Бұл төлем айыпкердің ақталуына және дауды шешуге негіз болды.

2. Ақтап алу: Малды ұрлаған немесе бүлдірген адам толық құнды өтеп берген соң, мүліктің иесі қылмыскерді кешірген жағдайда, ол ақталған деп есептелді.

3. Қазақтың дәстүрлі құқықтық жүйесінде, соның ішінде Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы, және Жеті Жарғы заңдарында, әрбір адамның өмірі, сондай-ақ мүліктің құны нақты белгіленген және осы құнды төлеу арқылы адамдар ақталып, қанды кек мәселесі бейбіт жолмен шешілген. Құн төлеу арқылы тек қылмыскер ғана емес, оның руы да жауапкершіліктен босатылып, қоғамдағы бейбітшілік пен бірлік сақталған.

Болат БОПАЙҰЛЫ